بیر ¹ /bîr: ن: ئارێش، ئەندێشە، بۆچوون، بیراهی _ بییر، جێل، هزر، هووار، هویر. هیزر، فکر( ع).{ هەژار، ل، 1016}

:: هەر لەبیرمای.

بیرا/bîra: نتـ:[ بیر+ ئا] بەزەین، زۆر بەبیروهۆش، خاوەن بیروهۆش.

بیراهی/bîrahî: نچ:[ كباک] بیر، یاد.

بیرەتوانا/bîretwana: نتـ: توانای بیر.( بع : قدرات عقلیە). 

بیرەسەپێندراو/bîresepêndiraw: ئانفا:[ بیر+ ئە+ سەپێندراو( سەپاندن)] بیری سەپێندراو. 

بیرەوە/bîrewe: نتـ: بیرەوەری. 

بیرەوەخەر/bîrewexer: نفا:[ بیروە+ خەر( خستن)] هۆشێنەر، وەیادخەر.

بیرەوەر/bîrewer: نتـ:[ بیر+ ئە+ وەر] بیرا، خاوەن بیر و زەین : یادکردنەوەی ساڵانەی شتێکی خۆشەویست.  

بیرەوەرکردن/bîrewerkirin: کتپ:[ بیرەوەر+ کردن] بیرکردن، یادکردن. 

بیرەوەری/bîrewerî: نچ:[ بیرەوەر+ ئی] 

1 . ماوەیەکە لە کات کە لەوانە بێت مرۆڤ شتی تێدا لەبیر بێت.

: بەبیرەوەری من بەفری وەک ئەم ساڵ نەبارییوە. 

2 . یادداشت، یادگاری، ئەوشتەی کە بە بیردڕابێت. بیرەوە.

بیرەوەری کردن/bîrewerî kirin: کتپ:[ بیرەوەری+ کردن] یادەوەری کردن.

بیرەوەری مێژووی/bîrewerî mêjûyî: نتـ:[ بیرەوەر+ئی] بیرگەی مێژووی.

بیربردن/bîrbirdin: کتن:[ بیر+ بردن] لەهزردامان، لەبیرنەمان، لەبیرچوون.

بیربرن/bîrbirin: کتن:[ کباک][ بیر+ برن] بیربردن.

بیربڕ/bîbiř: نتـ:[ مجـ][ کباک][ بیر+ بڕ( بڕین)] تیگەیشتوو، بەهۆش، هۆشدار، زیرەک، زرنگ، خاوەند، دڵودەروون، بەویژدان.

بیربزوێن/bîrbizwên: ئانتـ:[ بیر+ بزوێن] هەرکار، ڕووداو : دیمەن و شتێک کە مێشکی مرۆڤ ببزوێنێت و کاری تێدا بکات و بیری لێبکاتەوە.

:  بەهار وەرزێکی بیربزوێنە بەتایبەت بۆ شاعیر.

بیربڵاو/bîrbiľaw: ئانفا:[ بیر+ بڵاو( بڵاو+ بوون یان کردن)] کەمهۆش، فکرپەرێشان، کەلکەلاوی : کەسێک کە بیر و مێشکی بە تەواوی لە سەرخۆ نیە و شت زوو لە بیردەکات.

بیربڵاویی/bîrboľawyî: نچ:[ بیر+ بڵاو+ ئیی] کردەوەی کەسی بیربڵاو.  

بیربڵاویی بیر/bîrboľawyî bîr: نچ:[ بیر+ بڵاو+ ئیی+ بیر] ئەوەی پێوەندی بە بیربڵاوییەوە هەبێت. 

بیرتەسک/bîrtesik: ئانتـ:[ بیر+ تەسک] کورت بین، ویرتەسک( هـ).

بیرتەسکی/bîrtesikî: نچ:[ بیر+ تەسک+ ئی] کورت بینی، ویرتەسکی. 

بیرتیژ/bîrtîj: ئانتـ:[ بیر+ تیژ] زەین تیژ، ویرتیژ( هـ)

بیرتیژی/bîrtîjî: نچ:[ بیرتیژ+ ئی] زەین تیژی، ویرتیژی( هـ). 

بیرچوون/bîrçûn: کتن:[ بیر+ چوون] دەرچوونی شت لە یاد. لەیادچوون.

بیرچوونەوە/bîrçûnewe: کتن:[ بیر+ چوون+ ئەوە] لەیادچوونەوە. 

بیرخەرەوە/bîrxerewe: نفا:[ بیر+ خەر( خستن)+ ئەوە] بیرەوەخەر.

بیرخستنەوە/bîrxistinewe: کتپ:[ بیر+ خستن+ ئەوە] ویر ئەوە وزتەی، ویرئەوە وستەی _ ویرۆوزتەی( هـ) : خستنەوەی یادی شتێک بۆ یەکێک.  

بیردارێژ/bîrdarêj: نتـ:[ بیر+ دا+ رێژ] پلاندارێژ. 

بیردارێژی/bîrdarêjî: نچ:[ بیردارێژ+ ی] نەخشەداڕێژی. 

بیردارێشتن/bîrdařêştin: کتن:[ بیر+ دا+ رێشتن] نەخشە و پلان داڕێشتن.  

بیردانک/bîrdanik: نتـ:[ کباک][ بیر+ دانک] یادەوەری. 

بیردۆز/bîrdoz: نتـ:[ بیر+دۆز] تێیۆر.  

بیردۆزانە/bîrdozane: نتـ:[ بیر+دۆز+ ئانە] تێیۆرانە.

بیرڕۆشن/bîr: ئانتـ: ویر ڕۆشن

بیرڕۆشنی/bîr: نچ: ویر ڕۆشنی، ڕووناک بیری.

بیرساف/bîr: ئانتـ:[ بیر+ ساف] ویر ساف. 

بیرسافی/bîr: نچ: ویر سافی

بیرشێواو/bîrşêwaw: ئانتـ:[ بیر+ شێواو] بیرژاکاو.

بیرڤەچوویی/bîrveçûyî: ئانتـ:[ کباک][ بیر+ ڤە+ چوو( چوون)‎+ ئیی] بێ هش.

بیرڤەچوون/bîrveçûn: کتن: بێهشی.

بیرڤەکرن/bîrvekirin: کتپ: بێهشکردن، بێهۆشکردن.

بیرقووڵ/bîrqûľ: نتـ: بیر فراوان.

بیرک/bîrik: ئان:[ بیر+ ک] بیرۆکە.  

بیرکەر/bîrker: نفا:[ بیر+ کەر( کردن)] لەیادکردن، لەبیرکردن، فەڕامۆشکردن. 

بیرکەرەوە/bîrkerewe: نفا:[ بیر+ کەرەوە( کردن)] ویر ئەوە کەر، ویرئەوەکەرە( هـ) : ئەو کەسەی ئەندێشە دەکات.  

بیرکەفتن/bîrkeftin: کتن: یادکەوتن.  

بیرکەم/bîrkem: ئانتـ:[ بیر+ کەم] کەمهۆش، کەمزەین، کەمبیر.

بیركەوتن/bîrkewtin: کتن:[ بیر+کەوتن] بیرکەفتن.  

بیركەوتنەوە/bîrkewtinewe: کتپ:[ بیر+ کەوتنەوە]

1 . وەیادهاتنەوە، هاتنەوەی یادی شتی بیرچوو.

2 . ویرئەوەکۆتەی، ویرکۆتەیۆ _ ویرۆکۆتەی.( هـ). 

بیركردن/bîrkirdin: کتپ:[ بیر+ کردن]

1 . یادکردنی شتێک، تاسە.  

2 . لەبیرچوون، فەرامۆش کردن.

:: خودێ من بیرکرد.

بیرکردنەوە/bîrkirdinewe: کتپ: ویرە. { خاڵ، ب، ل، 496}

1 . ئەندێشەکردن.  

2 . بیرکردنەوەی وولات. [ ئینگـ : nostalgia].  

3 . وەژارە، بیرەوکردن : بیرکەوتنەوە، کەوتنەیاد.{ مەردۆخ، ب 2، ل، 750}

4 . ویرئەوەکەرڎەی، ویرکەرڎەیۆ _ ویرۆکەرڎەی.( هـ). 

بیرکردنەوەی ئاراوتە/bîrkirdinewey arawite: نتـ: ئەو جۆرە بیرکردنەوەیەیە کە سەرچاوە لە راستیەکانی ژیانەوە وەردەگرێت.

بیركردنەوەیی/bîrkirdineweyî: نچ:[ بیركردنەوە+ یی] ئەوەی پێوەندی بە بیرکردنەوەوە هەبێت.[ ئینگـ : reflective]. 

بیركرن/bîrkirin: کتپ:[ کباک][ بیر+ کرن] بیرکردن. 

بیرگا/bîrga: نتـ: یادگە، بیرگە.

بیرگە/bîrge: ن: بیرگا.  

بیرگەی بزۆک/bîrge: نتـ: شوێنی هه‌ڵگرتن.[ ئینگـ : Heap]. 

بیرگۆركێ /bîrgoř: نتـ:[ بیر+ گۆڕ( گۆرین)+ كێ] گفتوگۆ، دانوستاندن.

بیرگۆركێی ئازاد/bîrgořkêy azad: نتـ:[ بیر+گۆڕ( گۆرین)+ كێ] گفتوگۆی ئازاد، دانوستاندنی سەربەست.

بیرلێکران/bîrlêkiran: کتپ:[ کارابزر] لێڕامان.

بیرلێکراو/bîrlêkiraw: ئانفا: لێڕاماو.

بیرلێكردنەوە/bîrlêkirdinewe: کتن: لێڕامان.  

بیرلێنەكردنەوە/bîrlênekirdinewe: کتپ:[ بیر+ لێ+ نە+ کردن+ ئەوە]  بەخەیالدانەهاتن.

بیرمەند/bîr: ئانتـ:[ بیر+ مەند(  مەنڎ)] ویرمەنڎ

بیرمەندی/bîr: نج: ویرمەنڎی. 

بیرنامە/bîrname: نتـ:[ بیر+ نامە] پەڕاویە : دەفتەرێکە کە شتی تیادە نووسرێت بۆ ئەوەی کە لە کاتی خۆیدا بیرتبخاتەوە.

بیرنەکردن/bîrnekirdin: کتپ:[ بیر+ نە+ کردن] لەبیرنەکردن.

بیرنیشاندان/bîrnîŝandan: كتن: 

1 . پلان نیشاندان.  

2 . ( ع : اجتهاد).  

بیرۆکە/bîroke: نتـ:[ بیر+ ئۆکە] بنەما و بنەڕەتی بیر و کیشەیەک.( ئینگـ : doctrine).

:: بیرۆکەی زۆربەی چیرۆکەکانم فۆلکلۆرن.

:: بیرۆکەی کۆمەڵێ پرسیار. 

بیروورد/bîrûrid: ئانتـ:[ بیر+ وورد] پیتۆڵ. 

بیرووردی/bîrûridî: نچ: پیتۆڵی.  

بیروهزرلێکردنەوە/bîhirzlê kirdinewe: کتپ: تێڕامان.

بیرهاتن/bîrhatin: کتن: لەیادبوونی شتێکی کۆن، ویرئامای( هـ). 

بیرهاتنەوە/bîrhatinewe: کتپ: بیرکەوتنەوە، کەوتنەوە، یادکردنەوە.    

بیرهێنان/bîrhênan: کتپ: خستنەیاد. وەبیرهاوردن.

بیرهێنانەوە/bîrhênanewe: کتپ: وەیادهێناوەی لەبیرچووگ، ویر ئاورڎەی( هـ). 

بیرهێنانەوەی واتاكان/bîrhênanewey watakan: نتـ: واتاكێشەكی. [ ئینگـ : association of ideas].  

بیری/bîrî: نچ: ئەوەی پێوەندی بە بیرەوە هەبێت.  

بیری ئاواز/bîrî awaz: نتـ: ئاوازە بیر.  

بیری بێژەكی/bîrî bejekî: نتـ: بێژە بیر،بیر ژیربێژەكی[ ئینگـ : Logical memory].  

بەبیر/bîr: کتن: ویرا( هـ)، بیرتیژ.{ هەژار، ل، 930}. 

بەبیرداهاتن/bîr: کتن: ئامای ویرەرە، ئامای ویرەنە. 

بەبیرنەهاتنەوە/bîr: کتن: ویر ئەوە نامای( هـ). 

کەوتنەوەبیر/bîr: کتن: کۆتەیۆویر( هـ). 

لەبیربەرەوە/bîr: نفا: ویر ئەوە بەر

لەبیربڕانەوە/bîr: کتپ: ویر ئەوە بریای _ ویربریایۆ _ وێرۆبریای( هـ). 

لەبیربراوە/bîr: ئانفا: ویرئەوەبریا _ ویرئەوەبریێ( هـ).

لە بیربردنەوە/bîr: کتپ: 

1 . ویرئەوەبەرڎەی، وێرۆ بەرڎەی، ویربەرڎەیۆ( هـ). 

2 . ویرئەوە شینەی، وێڕشینەیۆ _ ویرۆشینەی( هـ). 

لەبیرچوون/lebîrçûn: کتن: ویربییەی، ویرشییەی

لەبیرچوونەوە/lebîrçûnewe: کتن: ویرئەوەشییەی، ویرشییەیۆ _ ویرۆشییەی( هـ). 

لەبیرمان/bîr: کتن: ویرمەنەی( هـ).{ وشەنامە، ل، 1039}. 

وەبیرهاتن/bîr: کتن: ویرئامایۆ( هـ). 

وەبیرهێنانەوە/bîr: کتن: ویرئارڎەیۆ ، ویرارڎەیۆ( هـ). 

هاتنەبیر/bîr: کتن: ئامای ویر( هـ).   

                                                                                          

ویر/wîr: ن:[ هـ] بیر و یاد، فکر( ع : فکر)، هزر( کباک).{ وشەنامە، ل، 1038}.

.

.

__________

بیر ²/bîr: ن:[ ع : بئر] چاڵاو، دەڤێ، قۆلیت : چاڵێکی قووڵ کە بۆ گەیشتن بە ئاو یا نەوت هەڵیدەکەنن.  

بیراو/bîraw: نتـ:[ بیر+ ئاو] چاڵاو، دەڤی، قۆلیت : ئاوی بیر.

بیرکۆڵا/bîr koľa: نتـ:[ کباک] بیرهەڵکەندن. 

بیرهەڵکەندن/bîr heľkendin: کتپ: چاڵاوهەڵکەندن.

                  هەندێك لە جۆرەکانی بیر                   

بیری ئابیسینیان/bîrî abîsînyan: نتـ:[ ئەند][ بیر+ ی+ ئابیسینیان]  لوولەکێکی نووکتیژە بۆ دەرهێنانی ئاو لە ژێر زەوی.[ ئینگـ : abyssinian]{ پەیامی ڕەنج، ل، 7}.

بیری ئیرتیوازی/bîrî îritîwazî: نتـ: جۆرە بیرێکە لەنێوان دووچیادا کە ئاوی لەنێو زەوی چیاکاندا هەبێت و لەدۆڵایی یەکدا بیری بۆ هەڵ دەکەنن و لە بەرئەوەی سەرچاوەی ئاوی بیرەکە بەرزەو لە ناو هەردووچیاکەدا یە بە تەووژم ئاوەکە لە بیرەکە دێتەدەرەوە لەبەرئەوە بە لوعەی لەسەردا دەنێن  بۆ ئەوەی سوودی لێوەرگرن.{ کەمال جەلال غەریب، ب1، ل، 191}.

 تێبینی
 بیری ئیرتوازی بە ناوی ئیرتوا لە فەرەنسا ناونراوە. بیرێکە قووڵی یەکەی 100 – 200 مەتر دەبێت

بیری نەوت/bîrî newt: نتـ: چاڵەنەوت.  [ ئینگـ : well of petrol].  

کوێرەبیر/kiwêrebîr: نتـ:[ ئەند][ کوێر+ ئە+ بیر] ئەو بیرەیە کە بەجێ هێڵدراوە و ئێستا سوودی لێوەرناگیڕێت، وە کۆنە بەهۆی بە جێهێشتنی خاوەنەکەی وەیان بەهۆی خراپی بیرەکە یان ئاوی کەم بووە وەیان زیادبوونی ئاستی سوێرێتی ئاوەکەیەوە. [ ئینگـ : abandoned well]{ زاراوەکانی ئاو، ل، 9}

.

.

.

.