تێ ¹ /tê: ن:[ ‌ڕێز] ناوی چوارەم پیتی كوردی( ت).

.

.

______________

تێ ² /tê: ن:[ نخ][ كرما] بەرتاڤ، بەندەک( باد)، تا، هەودا، یاو : گەرمایی زیادی لەش.

:: نۆبەتێ.

تێدار/têdar: ئانفا:[ تێ+ دار] تادار : كەسێک كە نۆبەتی و یاوی هەیە.

{

بۆ تێدار چاكە سایەی داری بێ

ئەمما ئەویندار سایەی یاری بێ

}{ حەقیقی}.

.

.

_____________

تێ ³ /tê: پێش:[ کباک]

1 –  ئەنە، نێو، هەندوڕ : پێشگرێكی كارە كە واتای بەرەو نێووژوور چوون دەدات بەكردار.

لێ.

:: تێیكە : لە ناویكە. تێنان، تێكردن، تێبرین، تێخستن، لەناوكردن.

2 – واتای زۆر و زەخت بە کاروکردە‌وەیەک دەدات. تێتەپاندن، تێخزاندن، تێهەڵپچان، تێتووڕاندن.

3 – دەكەوێتە بەر پێشگری دیكە و پێشگرێكی تێكەڵاوسازدەكات.

:: تێهەڵ، تێوەر.

4 – [ کباک] دێ، دێت.

تێدا/têda: پێش:[ تێ+ دا] تێڤە، تیا : پێشگری كارایە لە زمانی کوردییدا بەواتای دناڤ، دەنێو یان لەناودا دێت و دەلکێت بە زۆر وشەوەو.

تێدە/têdoľ: پێش:[ کباک] تێدا.

تێڕا/têřa: پێشـ:[ تێ+ ڕا]

1 – پێشگرێكی ئاوێتەی( تێ+ ڕا)یە لەزمانی كوردیدا كە دەلكێت بەكردار و كردارێكی دیكەی لێدروست دەكات.{ زاراوەسازی، ل، 12}

2 – بەس، هەند.

تێڕۆ/têřo: نتـ:[ تێ+ ڕۆ] تێڕا.

تێڤە/têve: ف:[ کباک] دەوێدا، تێدا : وەک هەواڵی خۆی وایە، بەڵام ڕەووشی جیاوازە.

تێک/têk: ئان: تەواو، گشتی.

 

تێكەولێكە/têkewlêke: نتـ:[ تێكە+و+لێكە] تێكەڵ وپێكەڵ، بشێویی، كێشەكێش : بێ سەروبەری شووێنێك بە چەشنێكی وەها، كە پرسینەوەی تێدا نەبێت.

تێكەولێكەبوون/têkewlêkebûn: كتن:[ تێكەولێكە+ بوون] كەس بەكەش نەبوون، بێ سەروبەرەبوون.

تێكبردن/têkbirin: كتن:[ تێك+ بردن] دوو یا چەند شت دە نێو یەكنان.

تێكبەربوون/têkberbŭn: كتن:[ تێك+بەر+بوون]

1 – دوو یا چەند كەس دەگەڵ یەكتر بەشەڕهاتن.

2 – دوو یا چەند گیاندار دەگەڵ یەكتر بەشەڕهاتن.

3 – تێكەڵ بوونی نێر ومێ بۆ جووت بوون.

تێكبەردان/têkberdan: كتپ:[ تێك+ بەردان]

1 – دوو كەس یا چەند كەس دەگەڵ یەكتر بەشەڕدان.

2 – دوو یا چەند گیاندار دەگەڵ یەك بەشەڕدان.

3 – دوو یا چەند گیانداری نێر و مێ دەباڵ یەكتركردن بۆ جووت بوون و پەڕینە سەریەك.

تێكبەزن/têkbezin: كتن:[ تێك+ بەزن( بەزین)] بەیەكداچوون، بەیەكداماڵین، چوون نێویەكی دووشت، دەپاڵ یەك ڕاچوون، تێكۆەڕین.

تێكچوواندن/têkçuwandin: كتپ:[ تێك‎+ چوواندن( چوون)] بزڕكاندن، هەڵگەڕاندنی شیرو….

تێكچوون/têkçûn: كتن:[ تێك+ چوون]

1 – پەرێشان بوون، پەلیشین، چارەڕەش بوون، شێوان، فەلشین، كڵۆڵبوون: تێكچوون و شپرزەبوونی گیاندارلە ترساندا.

2- بەستران، گیران، دەرگاداخستن.

3 – [ دەروو] پەشۆكاویی، شڵەژان، سەلێشێوان.

4 – تەفروو توونا بوون. [ ئینگـ : Dissolution]

.  تێكچوونی خوو/têkçûn xû: نتـ:[ ئینگ: Habit Deterioration].

تێكچوون (خواردن )/têkçûn( xwardin): كتن:  بزڕبزڕ بوون، ترشان. بزڕكان: تێك چوونی شیر و ماست و هێندێ شتی تر.

تێكچوو/têkçû: ئانفا، نفا:

1 – بزڕكاو: ماست و شیر و هێندێك شتی دیكە كە تێك چووبێت.

2 – چەواشە، ئاوەژوو، بێسەروبەر، پڕشەوپێشكراو، سەرلێشێواو، شێواو، واژی، ئاواژە، بەلەڤاژێ، هەڵگەراو : گیاندارێك لە ترسا ندا شپرزەبووبێت.

تێكخران/têkxiran: كتپ:[ تێك+ خران( خستن)] دوو یاچەند چشتێكە، كە ببرێتەوە ناو یەكتری.                     

تێكخراو/têkxiraw: نفا:[ تێك+ خراو( خستن)] دوو یاچەند چشتێكە برابنەوە پاڵ یەكتری.

:: تەختەكانی ڕووی ئەو مێزە باش تێكخراوون.

تێكخستن/têkxistin: كتپ:[ تێك+خستن] سەری دوو چشتان لێك قایمكردن. تێك بردنی دوو یا چەند چشتێك بە ناو یەكتری.

تێكخستنەوە/têkxistinewe: كتپ:[ تێكخستن+ئەوە]

1- لەسەر یەككردنەوەی پارچە.

2- لێك بەستنی دوو سەری ڕێسراو و شریت. تێككردنەوە.

تێكدان/têkdan: كتپ:[ تێك+دان]

1- پەرخاندن، گەوزاندن، خاراندن، پڵیخاندەوە، شێواندن، پەرێشان كردن، پەلیشاندن، چارەڕەشكردن، فەلشاندنن، كڵۆڵكردن.

2 – خراپ كردن، وێران كردن، ڕووخاندن.

3 – دار لەسەر بەرد نەهێشتن، كاوول كردن.

.  نێوان تێكدان/něwan têkdan: كتپ:[ نێوان+ تێكدان] لێك زوویر و تووڕەكردن.

تێكدەر/têkder: ئانفا: ئەوەی شت یان نێوانی خەڵك تێكدەدات.

تێكدران/têkdiran: كتپ:[ تێك+دران(دان)] تێكدان.

تێكدراو/têkdiraw: ئانفا: پەشۆكێندراو، شێوێندراو، سەرسووأمێندراو، پەنزهار.

تێكدراوی/têkdirawy: نچ: پەشۆكی، شپرزەیی، پەشێوا ویی، شێواویی، پێشویی، ئاژاوەیی.

تێكردن/têkirdin: كتپ:[ تێ+ كردن]

1 – لەنێوكردن، ڕژانەنێو شتێك.

:: ئاو تێكردنە نێو قابڵەمە.

2 – دەسپەڕلێدان.

:: كەپلەمە كێشان.

3 – كێشان.

:: قەننەیەكی تێكرد

:: ئەمن جگەرەی خۆم تێكردووە.

4 – تێكبەردانی كار و بەرخ لە دایكیان بۆ مژینی.

تێكڕا/têkřa: ئاك:[ تێك+ ڕا] پێكەوە، هەموو، تێگڕا، وێگڕا، پێكڕا، سەراپا، سەرپاك، تەف _ تەڤ، دهەڤ، خڕ.

:: منداڵەكان تێكڕا پیرۆزبایی ساڵی تازەیان لە باوكیان كرد و تێكڕا یەكتریان ماچ كرد.

تێكڕابوون/têkřa: كتن:[ تێك+ڕابوون] لە ناكاو‌ڕابوون و هەستان لەخەو، ڕاست بوونەوە لە خەو.

تێكڕایی/têkřayî: ئاكتـ:[ تێكڕا+ئیی] بەتێكڕا، بەگشتی، سەرپاكی، تەواوەتی، تێگڕایی.

:: تێكڕایی قسەكانی، قسەیەكی ڕاستی تێدانەبوو.

تێكڕژان/têkřijan: كتپ:[ تێك+ ڕژان] تێكبەزین.

تێكسڕمان/têksiřman: كتن:[ تێك+ سرمان] تێكسرەوان.

تێكسڕماندن/têksiřmandin: كتپ:[ تێكسڕمان+ دن] تێكسرەواندن.

تێكسڕماو/têksiřmaw: ئانفا: دووقووڵای، دووگوردی، كوڵەبنە، كورت و قەڵەو، پڕنۆڵە( ڕۆژ).

تێكسمڕان/ têksimřan: نتـ: قەڵەوی و دارێژراوی گیاندار.

تێكسمڕاو/ têksimřaw: ئانفا: گیانداری تێكسرماو.

تێكشكان/têkişkan: كتن:[ تێك+ شكان]:[ ئینگـ : crash].

1 – بۆڕخواردن، ژێركەوتن، قسەپێنەمان.

2 – تێپەڕین، ڕابردن بەبێ هەست وخشە.

3 – لەنێو یەكتردا شكان و پارچەكانی تێكەڵ بەیەكتربوون.

تێكشكاندن/têkişkandin: كتپ:[ تێكشكان+ دن] شكاندنی شتێك بەسەریەكتریدا.

تێكشكاو/têkişkaw: نفا: لەنێو یەكتریدا شكاو و پارچەكانی تێكەڵ بەیەكتر بووبێت.

تێكڤەدان/têkvedan: كتن:[ كباك] تێكەوەدان.

تێكقرمان/têkqirman: كتن:[ تێك+ قرمان] تێكڕووخان، تێك تەپین.

تێكقرماو/têkqirmaw: ئانفا: تێكڕووخاو ، تێكتەپیو.

تێكقژقژان/têkqijqijan:: بەیەكدا دران و تێك هاڵان، ورووژان و تێكەڵ بوون.

:: ئاپۆرەی خەڵك لەو مەیدانە تێك قژقژابوون.

تێككرنەوە/têkkirdinewe: كتپ:[ تێك+كردن+ئەوە]

1- وەسڵ كردن و پێكەوە لكانی دوو هەودا و ریس و شتی لەم بابەتە، تێكخستنەوە.

2 – پارچەیەك لە پارچەیەكی كورت یا تەسك بكرێتەوە پێی دەڵێن

:: تێككردنەوە.

تێكگیران/têkgîran: كتن:[ تێك+ گیران]

1 – لێكگیربوونی دوو شت یان پتر لەیەكتری.

2 – بەگژیەكداهاتن، بەپیلەهاتن: شەڕ وكێشەیە بە لێكدان یان بە دەمەقاڵە، شووت ومڕ، پیلەبازی.

تێكڵهەڤ/têkľihev: ئانتـ:[ كباك] تێكەڵاو.

تێكلقان/têkliqan: كتن: بەنێویەكداچوون، تێكپەڕین، پێكداچوون.

تێكنان/têknan: كتن:[ تێك+نان] لەپاڵ یەكترنان.

تێكنانەوە/têknanewe: كتن:[ تێكنان+ ئەوە]

1 – لەپاڵ یەكترنانەوە.

2 – خستەوەی شوێنی خۆی پاش هەڵوەشانەوەی وەك كاتژمێر، دادیۆ، كۆمپیووتەر…هتد.

تێكوپەكان/têkǔpekan: نتـ:[ تێك+و+پەكان] كاول، كاوڵ بوون.

تێكوپەكاندن/têkǔpekandin: كتپ: وێران و كاوولكردن، تێكدان.

تێكوپێك/têkǔpěk: نتـ:[تێك+و+پێك] وێران، خراپ، نوغرۆ.

تێكوپێكدان/têkǔpěkdan: كتن:[ تێكوپێك+دان] خراپ كردن، وێران كردن.

:: ماڵەكەی تێكوپێك دا و سەرلەنوێ سازی كردەوە.

تێك وپێكدادان/têkǔpěk dadan: كتپ: وێران كردن.

تێكوتان/têkutan: كتپ:[ تێ+ كوتان]

1 – لێدانی مست، نەقورچ و كاری لەم بابەتە لە كەسێك یان شتێك.

2 – تێنان و تێكردن بە زۆریی، تێبڕین.

تێكوتاندن/têkutandin: كتپ: تێبڕاندن.

تێكوتیان/têkutyan: كتپ:[ ئەردە] تێبڕان، تێبڕیان.

تێكۆش/têkoş: ئانفا:[ تێ+ كۆش( ڕەگی كۆشین)] هەوڵدەر.

تێكۆشان/têkoşan: كتن:[ تێ+كۆشان] تێكۆشین.

تێكۆشەر/têkoşer: ئانفا:[تێ+كۆش+ئەر] هەولدەر، خەباتكار.

تێكۆشین/têkoşîn: كتن:[ تێ+ كۆشین( پهـ: كۆخشیتەن _ توخشییتەن، فار: كوشیدن)] هەوڵدان بۆ پێگەیاندەی مەبەست و كار و ئارێشەیەك، خەباتكردن، تێكۆشان، تەقەلاكردن، شان دانەبەر، ووڵابین( هـ).

تێكۆشی/têkoşî: نچ: هەوڵ وهەڵپە بۆ شتێك.

تێكوەربوون/têkwerbŭn: كتن:[ تێك+وەر+بوون] تێكەڵبوون.

تێكوەردان/têkwerdan: نتـ:[تێك+وەران] زۆرەوان، تێكەڵكردن، لێكدان، تێوەدران، چەنەوەردای( هـ)، گرژاندن

تێكوەردانێ/têkwerdaně: نتـ:[ ڕەوا، هەر][ تێكوەران+ ئێ] زۆرەوانی، زۆرەبانی.

تێكوەردانێ كردن/têkwerdaně kirdin: كتپ:[ تێكوەرانێ+ كردن] زۆرەوانێ گرتن.

تێكوشین/têkuşîn: نتـ:[ تێ+ كوشین ( گووشین)]

1 – تریت كردن، نان لە شۆرباوێ كوشین، دەیۆلایین.

2 – تێچاندن.

3 – دووزمانی كردن.

تێكوشیوو/ têkuşîw: نفا:[ خوار] تریت، تڵیت، نانی لە شۆربا و گووشراو.

تێكهاڵان/têkhaľan: كتن:[ تێك+ هاڵان]

1 – چوونە نێوی یەكی دوو یا چەند شتی درێژ.

{

كەمێك دێتن شووبای زریان

دەسرە و دەسماڵیان تێكهاڵان

}{ سەعید و میر سێوەدین. ل. 272}.

2 – یەكتر دەباوەش گرتن، ئامێزبەیەكتر داگرتن، لە یەك هاڵان. لێكهاڵان.

تێكهاڵاندن/têkhaľandin: كتپ: تێكەلاوكردن.

تێكهاڵاو/têkhaľaw: ئانفا: تێكەڵاو.

تێكهەژیان/têkhejan: كتن:[ تێك+ هەژیان] لێك ئاڵان بەجووڵانەوە.

تێكهەڵاویژتن/têkheľawîjtin: كتن:[ تێك+ هەڵ+ ئاویژتن( ئاوێژتن)]

1 – چپەچپ، چرپەچرپ، تێكەوەدان.

2 – هاتووچۆیەكی ناڕێك و هەمووار.

تێكهەڵچوون/têkheľčǔn: كتن:[ تێك+هەڵ+چوون] پێك هەڵپڕژان و شەڕكردن دەگەڵ یەكتر، بەڕەنگاری یەكتر بوون.

تێكهەڵدان/têkheľdan: كتن:[ تێك+ هەڵ+ دان]

1 – شەڕ دەگەڵ یەككردن و لەیەكتردان بەشەپ و شەق.

2 – شەڕی گیاندار دەگەڵ یەكتر بەشاخ.

3 -[ خوار] تێكەڵ كردنی گەنم و جۆ بۆ باراش.

تێكهەڵشێلان/têkheľşělan: كتن:[ خوار][ تێك+هەڵ+ شێلان] تێكەڵكردن و شێڵانی دوو شت یان زیاتر بەیەكەوە.

:: تێكهەڵشێڵانی كەرەو شەكر و ئارد و ئاو بۆ كێك دروستكردن.

تێكهەڵنەگووتن/têkheľnegǔtin: كتن:[ تێك+هەڵ+نە+گووتن] تووشی یەكتر هاتن.

تێگەڕان/têgeřan: كتن:1- گەرما یان دووكەڵ یان سەرما لە ژوورێ بە ناو ماڵێكدا گەڕان. 2- پشكنین.

تێگەیاندن/têgeyandin: كتپ:[ تێ+ گەیاندن] تێگهاندن( کباک) :

1 – حاڵیكردنی كەسێك لە مەسەلە و مەبەستێک.

:: مامۆ ستاكەم ئەمڕۆ زۆرجوان دەرسەكەی تێگەیاندم.

2 – حاڵیكردنی كەسێک لە ئیشارە و شتێكی شاراوەی نێوان ئەو كەسانە .

:: لە میوانی خێزانم سەرێكی لێهەتەكاندم و تێیگەیاندن كە وەختی ڕۆیشتنەوەیە.

3 – حاڵیكردن لەمەسەلەیەك نەزاندراو.

:: هەراهەرای خێزانم جیرانەكانی تێگەیاند كە شەڕوكێشەیەكی قورس دەنێوانی ئێمەدا هەیە.

خۆتێگەیاندن/xo têgeyandin: كتن: ئاووڕلێدانەوە و غەم لێخواردن.

خۆتێنەگەیاندن/xo tênegeyandin: كتن:[ خۆ+ تێ+ نە+ گەیاندن] خستنەپشت گووێ.

تێگەیشتن/têgeyiştin: كتن:[ تێ+ گەیشتن] تێگهاشتن _ تێگهیشتن _ تێگهین( کباک)، تێگەیین، فامین.

1- حاڵی بوون لەمەبەست و ئارێشەیەک.

:: تێگەیشتن لە پڵاوخواردنێ خۆشترە!.

2 – پەی پێبردن، زانین.

3 – تێڕوانین. [ ئینگـ : Perception].

تێگەیشتوو/têgeyiştû: نفا:[ تێگەیشتن]

1 – مرۆڤی زانا و زیرەک و ئاقڵ.

2 – تێگەییو: ئاگادار لە ئارێشەكانی رۆژ و ژیان ….

تێگەیشتوویی/têgeyiştûyî: نچ:[ تێگەیشتوو+ئیی]

1 – ئاكامی تێگەیشتن، حاڵی بوون.

2 – دووربینی، بیرتیژی. [ ئینگـ : Insight].

تێگەیین/têgeyîn: كتن:[تێ+گەیین] بڕ: تێگەیشتن.

تێگەییو/têgeyîu: نفا: تێگەیشتوو.

تێگرتن/têgirtin: كتن:[ تێ+ گرتن]

1 – تیر، بەرد یا هەر شتێك بەرەو كەسێك یان نیشانەهاویشتن.

{

لەپاداشی قسەی سەردا، هەمە ئاه و هەناسەی گەرم

كەسێ شێتانە بەردم تێگرێ، من بەرقی تێدەگرم

}{ مەحوی}.

2- قەراردانی شتێك دە نێو شتێكی دیكە دا.

:: دەرك و پەنجەرە دە ماڵ گرتن. وێنە دە تابڵۆگرتن.

3 – داپۆشین و گرتنی دەوروبەری شتێك.

:: بەرگ دە كتێب گرتن، دەستی شكاو دە گێچ گرتن.

تێگرتنەوە/têgirtinewe: كتن:[ تێ+ گرتن+ ئەوە] سەر لە نوێ تێ هەڵكردنەوە، هاویشتنی دووبارە.

تێگرماندن/têgirmandin: كتپ:[ تێ+ گرماندن] لە كەسێك تووڕەبوون و تێخوڕین، بەسەركەسێك دا گرماندن.

تێگڕا/têgřa: ئاك: تێكڕا.

تێگڕایی/têgřayî: ئاكتـ:[ تێگڕا+ئیی] تێكڕایی.

تێگڕان/têgřa: كتن: تێ ئاڵقان، پێوەبوون، تووش بوون، گرفتاربوون.

تێگڕاندن/têgřa: كتپ: تێ ئاڵقاندن.

تێگوشین/têguşîn: كتپ:[ تێ+ گوشین] تێكوشین.

تێگونجان/têguncan: كتن:[تێ+گونجان] لوان، گونجان، تێخونجان.

تێگهاشتن/têgihaştin: كتن:[تێ+ گهاشتن] تێگەیشتن.

تێگهاندن/têgihandin: كتپ:[ كباك][تێ+ گهاندن] تێگەیاندن.

تێگهیشتن/têgihîştin: كتن:[ تێ+ گهیشتن] تێگەیشتن، تێكهاشتن.

تێگهین/têgihîn: كتن:[ كباك][تێ+ گهین] تێگەیشتن، تێگهیشتن، تێكهاشتن.

تێگیران/têgîran: كتن:[ تێ+ گیران]

1- گیركردن دە نێو شوێن و جێگەیەك دا.

2 – ئارێشەیەل بۆ حەل نەكران، وڵام دەست نەكەوتن.

تێگیراویی/têgîrawyî: نتـ:[ تێگیران] ئارێشە و كارێكی سەخت و چەتوون، گیروگرفتی.

تێگیركردن/tê: كتپ:[ تێ+گیر+كردن] گیركردنی چشتێك لە چشتێك، تووشكردن، دووچاركردن.

تێمان/têman: كتن:[ تێ+ مان] دامان، سەرگەردان بووە، پەككەوتن .

تێمانەوە/têmanewe: كتن:[ تێ+مانەوە] دامانەوە. تێدامانەوە، گیركردن لەمەسەلە یەك یا شتێكدا.

تێماو/têmaw: ئانفا:[ مكـ][ تێمان] داماو، لێقـوماو، تەنگاو: كەسێك كە لە حەلـی مەسەلەیەك دا گیری كردووە.

تێمرووكان/têmirûkan: كتن:[ تێ+مرووكان] تێورووكان: بەكۆمەڵ رژانە سەر شتێك و لەدەوری كۆبوونەوە

تێنان/tênan: كتن:[تێ+نان] تێخستن، خستنەنێو، دەنێونان، بردنەژوور، تێ نهاندن، هرزاندن، چشتێك لە نێو چشتێك نان.

:: دەستم دەگیرفانم نابوو !. قامكی دە زاری نا.

تێنەچوون/tênečûn:كتن:[ تێ+ نە+ چوون] ><تێچوون.

تێنەگەیشتن/tênegeyiştinn: كتن: بێمایەبوون، نەزانین، تێنەگەیشتن، پەرتبوون : حالـی نەبوون لەقسە و كێشەیەك.

تێنەگەیشتوو/tênegeyiştû: ئانفا: بێمایە( مجـ)، نەزان، پەرت، گێژ : لەڕاستی دوور، هەڵە، چەوت، نادروست.

تێنووڕاین/tênûařîn: كتن: تێڕووانین.

تێنووسان/tênûsan: كتن:[ تێ+ نووسان] بەقەو شتێكی قایم و چەقیو گرتن و ڕاكێشان.

{ عاشقان تێیدەنووسان، ئەبەدا رمبیان بۆ وەدەرنەدەكەوت}{ بارام و گوڵندام. ل. 107}.

تێنوڕاین/tênwařîn: كتن:[ تێ+ نوڕاین] تێڕوانین.

تێنەوین/tênewîn: كتن:[ تێ+ نەوین] داهاتنەوە و قەوەت دان بۆ هەڵگرتنی شتێكی قورس یان هەڵكەندن.

تێنیشتن/tênîştin: كتپ:[ تێ+ نیشتن] لەكارێكەوەچوون، خەریکبوون، شاندانە بەرفەرمانێک.

تێوورووژان/ têûrûjan: كتن:[ تێ+ وورووژان] تێوەرووژان، گەلەكۆمەكی، هەرەوەز بۆتەماشا، یارمەتی لەشەڕ یان لەكاروبارێكدا.

تێورووكان/têwrûkan: كتن:[ تێ+ ورووكان] تێمرووكان: بەكۆمەڵ رژانە سەر شتێک و لەدەوری كۆبوونەوە.

تێورووكاندن/têwrûkandin: كتپ:[ تێورووكان+ دن] تێوەرووكاندن، تێمرووكاندن.

.

.

.

.