ئاوەڵناو aweľnaw

ئاوه‌ڵناو/aweľnaw: نتـ:[ ڕێز][ ئاوەڵ+ ناو] پێشنا‌ڤ، رازا، ره‌وش، ره‌نگدێر، هاوەڵناو : ئاوه‌ڵناو وشەیه‌که‌ ( وه‌سفی )ی تێدایه‌ و بەکاته‌وه‌ نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه‌. [ ئینگـ : adjektiv , لا:  Adjective]

:: گه‌وره، سوور، خۆشحاڵ

.

پڵه‌کانی ئاوه‌ڵناو ده‌بن به‌سێ به‌شه‌وه

.

1 – پڵه‌ی چه‌سپیو ( ئاوه‌ڵناوه‌ ساده‌)[ ئینگـ : positiv]

:: گه‌وره‌، رووت، مه‌زن . 

2 – پڵه‌ی به‌راووردی( ئاوه‌ڵناوی به‌رتر) [ ئینگـ : komperativ]

:: گه‌وره‌تر، ڕووتتر، مه‌زنتر.

3 –  پڵه‌ی باڵا( ئاوه‌ڵناوی به‌رترین) [ ئینگـ : superlativ]

:: جوانترین، به‌هێزترین مه‌زنترین.

.

گرنگی ئاوه‌ڵناو لە زمانزانستی دا لە سێ دیدەوە دەببندرێت : 

•  لە وشەسازییدا
•  لە واتاسازییدا
•  وەك تەواوكەری( ناو)، لە ڕستەسازیدا.

ئەمەو لە ئاستی  ڕێزمانی( ئاوەڵناو)دا ئاڵۆزییەكی یەكجار زۆر هەیە‌ و لە هەندێك جێدا، ناتوانرێت بە ئاسانی بناسرێتەوە، چونكە لەگەڵ بەشە ئاخاوتنەكانی تردا تێكەڵ دەبێت.

لە ئەم نووسینەدا نزیكەی (10) دە ئەندازە بەكارهێنراو‌كراون بە سەنگی مەحەك بۆ ناسینەوەی مژاری( ئاوەڵناو)‌و پاوانكردنی لە ڕووبەری بەشە ئاخاوتنی خۆیدا.

.

چی بۆ جوداكردنەوەی ( ناو) ‌و ( ئاوەڵناو)‌و چی بۆ دۆزینەوەی توخمی( ئاوەڵناو) لە هەندێك وشەی تەمومژداردا. لەلایەكی ترەوە، ئێمە ویستوومانە سەمتی ( ئاوەڵناو) سەنگینتر‌و رەنگینتر بكەین بەڕێزمانە ڕەسەنەكەی خۆی‌ و لە تەرازووی ڕێزمانی كوریدا ماك‌و مۆركی دەربخەین، واتە تێ بكۆشین‌ و نەهێڵێن چەمكی ( ئاوەڵناو) بێ شكۆ بێت‌ و بەبەشە ئاخاوتنێكی لاوەكی دابنرێت، وەك هەندێك لە مامۆستایانی زمانی ئینگلیزی، بە بڕشتی ڕێزمانی ئینگلیزی ئەسپی خۆیان تاوداوە لە ڕێزمانی ( ئاوەڵناو)دا. بێ گومان،

دەبێت زمانی كوردی بزانین بە (ڕێزمان) نەك بە زمانی شیری، ئەوسا ڕێزمانی( ئاوەڵناو) بەراوردبكەین بە زمانانی تر.

لە كۆپلەی ( چەند ڕاستیەك لە ڕێزمانی ئاوەڵناودا)، چەند دیاردەیەك خراونەتە ڕوو، كە زۆر بەدەگمەن هەستیان پێكراوە لە ڕێزمانی كوردیدا. لە ڕاستیدا، ئەو دیاردانە بریتین لە زەمینەی ڕێزمانی ئاوەڵناو ‌و ئەوانەی كە دەیانەوێت لەسەر ( ئاوەڵناو) بنووسن،

دەبێت لە یەكەم هەنگاو دا ئەو مۆركانەیان هەرس بكەن بە ڕێزمان، ئەوسا هەنگاو بكەنەوە لە ڕێزمانی ئاوەڵناوی كوردیدا. بەواتایەكی تر، زۆر ناڕێكە‌و زۆر ناسازە كە بە ڕێزمانی زمانێكی تر بیربكەینەوە ‌و ڕێزمانی زمانی كوردی بنووسینەوە، بە تایبەتی لە ئەو ئاستەدا كە گومان بخەینە سەر( بەشە ئاخاوتن)ێكی گرنگ، وەك ( ئاوەڵناو). 

لە ئەم ڕووە وە، نووسینەكانی ئەو مامۆستایانە زۆر بابەتی خستووەتە ڕوو، بەڵام لە ئەو گۆشە نیگایەوە گومان بخرێتە سەر بەشە ئاخاوتنی ( ئاوەڵناو)، نەختێك پەلەكردن‌و نەختێك زێدەڕۆیی دەركەوتووە، بە واتایەكی تر، دەبا جۆرە بابەتی ئاوها گرنگ ‌و ناسك لەكاتێكدا بەهژێنرابا، كە ڕێزمانی ئاوەڵناو چێوەرێژبا‌و لە خودی ڕێزمانی ئاخاوتنی كوردییەوە خزمەت كرابا. بە داخەوە، لە زۆربابەتی ڕێزمانیدا، بڕشتی ڕێزمانی زمانانی تر پێشی بڕشتی ڕێزمانی كوردی كەوتووە‌ و ڕێزمانی كوردی بە جێماوە لە نووسینەوەی بابەتەكەدا

ناسینەوەی ئاوەڵناو: لە ڕێزمانی كوردییدا چەند ئەندازەیەك هەیە بۆ ناسینەوەی( ئاوەڵناو)‌ و جیاكردنەوەی لە بەشەكانی تری ئاخاوتن، وەك:

ئەندازەی یەكەم : تەرخانكردنی ئاوەڵناو : بۆ نموونەی، دەتوانین دوو دەستەواژە بخەینەڕوو، وەك

: دیوار: ی : بەرزدیوار: ی: خانوو

لە نموونەی یەكەمدا، ئامرازی خستنەسەر( ی) خراوەتە نێوان( ناو) ‌و ( ئاوەڵناو) ‌و

لە نموونەی دووەمدا، خراوەتە نێوان( ناو) ‌و (ناو) ێكی تر.

لە ئەم هەڵوێستەدا، دەتوانین ئامرازی( ی) لاببەین لە هەردوو نموونەكەدا،

وەك:

دیوار: ی : بەرز  ¬  دیوار – بەرز  دیوار: ی : خانوو ¬  دیوار- خانوو

لە نموونەیەی یەكەمدا، ئاوەڵناوی تەرخانكراو پەیدابووە وەك  

باڵابەرز، 

لووت بەرز،

سەربەرز،

پاژنەبەرز

.

لە نموونەی دووەمدا، بزڕكان پەیدابووە‌ و نا ڕێزمان هاتووەتە ئاراوە، بەڵام لە نموونەیەكدا وەك :

دیواربەرز،

دیوارنزم،

دیوارشین،

دیوارسارد،

دیوارپتەو،

دیوارزبر،

دیوارلووس،

دیوارگڕ،

دیواربۆش،

دیوارپڕ،

دیوارتەڕ،

دیوارپان،

دیوارباریک،

دیوارڕاست،

دیوارگێڕ،…….)،

ڕێزێك لە ( ئاوەڵناوی تەرخانكراو) پەیدا بووە بۆ ئەو( خانوو)ەی كە دیواری ئاوەهای هەیە. بێ گومان، لەهەرچی یەكدا، كە ڵێڵی دەركەوت، ئەوا ئەم ئەندازەیە دەتوانێت دەستەواژەی ( ناو: ئاوەڵناو) جودا بكاتەوە لە دەستەواژەی( ناو : ناو). واتە، بەلابردنی ئامرازی(ی) لە دەستەواژەی( ناو : ئاوڵناو) دا ڕێزمانەكە ناشێوێت‌و ئاوەڵناوێكی تەرخاوكراو پەیدادەبێت، بەڵام لە ئاستی دەستەواژەی ( ناو : ناو) دا ڕێزمانەكە تێك دەچێت‌و جۆرە میكانیزمی ئاوها ناچەسپێت.

ئەندازەی دووەم: ئامرازی ناساندن( ەكە): لە ڕاستیدا، ئامرازی( ەكە) بۆی هەیە بچێتە سەر ( ناو) نەك ( ئاوەڵناو). هەر لەبەر ئەوە، ئەگەر دەستەواژەكە دوو( ناو)ی تێدابێت، ئەوا دووجار ئامرازی ناساندن( ەكە) بەكار دەهێنرێت، بەڵام ئەگەر یەك ناوی تێدابێت، ئەوا یەك جار بەكاردەهێنرێت. بۆ نموونە، دەستەواژەی  (دیواری بەرز) یەك( ناو)ی تێدایەو هەر یەكجار دەتوانین ئامرازی ( ەكە) بار بكەین وەك: دیوار(…….. )ەكە دیوارە( بەرز  )ەكە بە سەرنجێكی هورد، دەردەكەوێت كە ئامرازی ناساندن(ەكە) دەگەرێتەوە بۆ (ناو)ی (دیوار)، بەڵام لە نێوبیری  زمانی كوریدا خانەیەكی بۆش هەیە بۆ ( ئاوەڵناو)، بۆ ئەوەی لەكاتی پێویست دا باربكرێت. لە نموونەی(دیواری  خانوو)دا، دوو( ناو) هەیە‌و دەشێت هەر ( ناو)ێك بە تەنها ئامرازی ( ەكە) وەربگرێت، یان هەردووكیان پێكەوە، وەك: دیوار(……)ەكە:  ی : خانوو (…..)ەكە هەر بۆ پرۆڤە، دەتوانین دوو( ئاوەڵناو) باربكەین  لە هەردوو( ناو)ەكە، وەك: دیوارە(نزم)ەكە: ی: خانووە( سوور)ەكە كەواتە ئەگەر دەستەواژەكە یەك ناوی  تێدابێت وەك(دیواری بەرز)، یەكجار ئامرازی(ەكە) دەكەوێتە كار‌و ئەگەر هەردوو پێكهاتەكە(ناو) بوون، ئەوا دووجار دەكەوێتە كار. ئەم ڕاستیە ڕێزمانیە دەگەڕێتەوە بۆ بنەمای (ئامرازی “ەكە” دەچێتە سەر “ناو”‌و هەر “ناو”ێك بۆی هەیە یەكجار وەریبگرێت )

ئەندازەی سێیەم: وەرچەرخانی ئامرازی( ی) بۆ ڕوخساری( ـە). لە ئەندازەی دووەمدا، ئامرازی (ی) وەك خۆی دەمێنێتەوە، ئەگەر ئامرازی ناساندن( ەكە) بكەوێتە كار لە دەستەواژەی (ناو : ناو) دا، وەك: دیوارەكە : (ی) : خانووەكە كەچی، هەمان ئامراز دەگۆڕێت بە (ـە) لە دەستەواژەی (ناو : ئاوەڵناو)دا، وەك: (دیوار :  ی  : بەرز) كە دەبێت بە: (دیوار : ــە : بەرز)ەكە كەواتە، ئامرازی (ی) ئەگەر بكەوێتە پێش (ئاوەڵناو) دوو دیوی هەیە، وەك: دیوی(ی) : بێ ئامرازی ناساندن( ەكە) دیوای(ــە) : لەگەڵ ئامرازی ناساندن(ەكە) بێ گومان، ئەم ئەندازەیەش دەتوانێت سەمتی ( ئاوەڵناو) جودا بكاتەوە لە سەمتی( ناو). بە واتایەكی  دیكە، ئەگەر كلكی ئامرازی (ی) لەسەر ( ئاوڵناو) بێت، بەزەبری ئامرازی( ەكە) دەبێت بە (ـــە). 

ئەندازەی چوارەم : ئامرازی ئاماژە: بەتەرتیبی لەگەڵ ئەندازەی سێیەمدا، ئامرازی نیشانە ( ئاماژە) بۆی هەیە كە ئامرازی (ی) بگۆڕێت بە (ــە)، ئەگەر لە پێش ( ئاوەڵناو)ەوە بەكارهێنرابێت، وەك:

– ئەندازەی سێیەم : ( دیوار: ە : بەرز)ەكە 

– ئەندازەی چوارەم : ئەو(دیوار: ە : بەرز)ە 

– ئەندازەی چوارەم : ئەو(دیوار : ە: بەرز)ە بەهەمان شێوە، لە دەستەواژەی  ئامرازی گەیەنەردا ئامرازی (ــە) دەردەكەوێت لە پێش ( ئاوەڵناو)ەوە، وەك: ئەو ( دیوار: ە : بەرز)ەی كە ڕووخا

ئەندازەی پێنجەم: نیشانەی كۆ( ان): نیشانەی كۆ لە زمانی كوریدا تایبەتمەندی خۆی هەیە، چونكە ناچێتە سەر ( ناو) وەك زمانانی دی بەس دەچێتە سەر( ئاوەڵناو)‌و تەرخانی دەكات بۆ ( ئاوەڵناوی كەسان).

بە واتایەكی دی ئەگەر لە دەستەواژەیەكدا. دوو پێكهاتە هەبوو، وەك: 

– پێكهاتەی یەكەم: ( ناو)ێك، یان( ئاوەڵناو)ێك بە ڵێڵی.

– پێكهاتەی دووەم: نیشانەی كۆ( ان) بە ڕووتی. ئەوا، پێكهاتەی یەكەم بریتیە لە(ئاوەڵناو). لە هەڵوێستی ئاوهادا، ئەگەر لێڵی دەركەوت، دەبێت بگەڕێین بۆ ئەو میكانیزمە ڕێزمانییەی كە ئەو( ناو)ەی گۆڕیوە بۆ (ئاوەڵناو)، وەك

: جوان : جوانان : كەسانی جوان

: پیر : پیران : كەسانی پیر

: پیاو : پیاوان : كەسانی پیاو

: پاك : پاكان : كەسانی پاك

: كرێكار : كرێكار : كەسانی كرێكار

: مامۆستا : مامۆستایان : كەسانی مامۆستا

: دانیشتوو : دانیشتووان : كەسانی دانیشتوو

: چاولەدەر : چاولەدەران : كەسانی چاولەدەر

: چاوبرسی : چاوبرسیان : كەسانی چاوبرسی

كەواتە نیشانەی( كۆ) هی سەمتی(ئاوەڵناو)ە، نەك هی (ناو)، هەر لەبەر ئەوە گشت ئاوەڵناوەكانی زمانی كوردی  دەتوانن بەڕاستەوخۆیی بە نیشانەی(ان) ببن بەكۆ .

ئەندازەی شەشەم: ناوی واتایی: هەر ووشەیەك كە( ئاوەڵناو) بێت یان توخمی ئاوەڵناوی تێدا هەبێت، ئەوا بۆی هەیە ببێت بە (ناوی واتایی) بە ئامرازی (یی)، وەك : جوان : جوانی : بەجوانی

پاك : پاكی : بەپاكی

مامۆستا: مامۆستایی : بەمامۆستایی

زوو : زوویی : بە زوویی

چاولەدەر: چاولەدەریی : بە چاوی لەدەری

پیر : پیری : بەپیری

دانیشتوو: دانیشتوویی : بە دانیشتوویی

. 

ئاوه‌ڵناوئاسا/aweľnaw asa: نتـ:[ ڕێز][ ئینگ:  Adjectival]

 پڵه‌کانی ئاوه‌ڵناو ده‌بن به‌سێ به‌شه‌وه

:‌:   1- پڵه‌ی چه‌سپیو( ئاوه‌ڵناوه‌ ساده‌) : گه‌وره‌، رووت، مه‌زن . [ لا: positiv].

::  2- پڵه‌ی به‌رڕووردی ( ئاوه‌ڵناوی به‌رتر) : گه‌وره‌تر، ڕووتتر، مه‌زنتر:  [ لا: komperativ].

:: 3– پڵه‌ی باڵا( ئاوه‌ڵناوی به‌رترین) : جوانترین، به‌هێزترین مه‌زنترین. [ لا: superlativ].

ئاوەڵناوی ئاكاری فیزیاوی، ( پان، تیژ، …)

ئاوڵناوی بژاری/aweľnawî bijarî: نتـ:[ ڕێز][ ئینگ: Adjunct]

– ئاوەڵناوی پرسیار، ….

– ئاوەڵناوی پلەی گەرما( سارد، گەرم، …..)

ئاوەڵناوی پەسەندار، یان  (adjectifs qualitatifs)، واتە ئاوەڵناوی پەتی‌و پتەو  ئەو ئاوەڵناوی كە (پەسن) ێك دەبەخشێت بە ئەو كەسەی یان بۆ ئەو چشتەی كە بۆی دەگەڕێتەوە، وەك

ئاوەڵناوی تەمەن، ( هەراش، ساوا،…)

ئاوه‌ڵناوی چه‌ندی/aweľnawî čendî: نتـ:[ ڕێز] ئاوه‌ڵناوی ژماره‌ی [ له‌ ‌ڕووی گوزاره‌وه‌]

1- دیار: ده‌ ، بیست، هه‌شت، هه‌زار.

2- نادیار: هه‌ندێک. برێک.

ئاوەڵناوی چەندێتی، ( كەم، زۆر، ….)

ئاوەڵناوی  چێژو تام، ( ترش، مزر،  شیرین، ….)

ئاوەڵناوی خێرایی( خێرا، هێواش، ….)

ئاوه‌ڵناوی داێژراو /aweľnawî dařějiraw: نتـ :[ ڕێز][ لەڕووی  فۆرمه‌وه‌] که‌ له‌ وشه‌یه‌کێ واتا و پێکندراوێک پێک هاتبێت

: به‌جه‌رگ

: به‌هره‌وه‌ر

: مه‌ردانه‌

ئاوەڵناوی خزمایەتی( برا،  خۆشك، ….)

ئاوەڵناوی رەنگ( رەش، سپی، …..)

 ئاوەڵناوی زایەندی، ( نێر، مێ، پیر، …)

ئاوه‌ڵناوی ژماره‌ی/aweľnawî jimarey: نتـ:[ ڕێز]: تمــ : ئاوه‌ڵناوی چه‌ندی بکه‌ن.

– ئاوەڵناوی ژمارەیی

.

ئاوه‌ڵناوی ساده‌/ aweľnawî sade: نتـ:[ ڕێز][ لە ڕووی فۆرمه‌وه‌] که‌ له‌ وشه‌یه‌کی واتار پێک هاتبێت

::  جوان

::  ئازا

::  بڵند

::  ناسک.  

ئاوه‌ڵناوی فرمانی/nawî firmanî: نتـ:[ ڕێز][ له‌ ‌ڕووی گوزاره‌وه‌] ئه‌ میش ده‌کرێت به‌ سێ به‌شه‌وه‌.

1- ئاوه‌ڵناوی بکه‌ر : نووسه‌ر، نانه‌وا، پینه‌چی، باخه‌وان.

2 – ئاوه‌ڵناوی کراو: نووسراو، هه‌ڵکه‌ندراو. سووتێندراو.

3 –  ناوی فرمان (کار) گریه‌، پرسه‌، ترس.   

ئاوه‌ڵناوی لێکدراو/aweľnawî lěkdiraw: نتـ:[ ڕێز][ لە ڕووی فۆرمه‌وه‌] که‌ له ‌دوو وشه‌ی واتادار(به‌لای که‌مه‌وه‌) پێکهاتبێت

::  پاره‌دار.

::  جلوبه‌رگی پیاوانه.‌

::  خۆراکی کورده‌واری.

::  چاو به‌کڵ.

::  ده‌ست له‌سه‌رسنگ.   

– ئاوەڵناوی گەیەنەر

– ئاوەڵناوی نیشانە

ئاوەڵناوی هۆشەكی، ( زانا، زیرەك، گەمژە، …..)

ئاوه‌ڵناوی هیمایی/aweľnawî hîmayî: نتـ:[ ڕێز][ له‌ ‌ڕووی گوزاره‌وه‌]

1-  هێمای دیار: ئه‌م –  ئه‌مانه‌، ئه‌و –  ئه‌وانه‌.

2-  هیمای نادیار: گه‌ڵێک، هیچ، فڵان، هین….هتد.  

.

هێڵی سنوور: زاراوەی (ئاوەڵناو) یان بە ئینگلیزی (adjective  )  و بە فەڕەنسی(adjectif) ڕووبەڕێكی  زۆری  داپۆشیوە ‌و چەندین پۆلە وشەڕێزمانی خراوەتە  ژێر ركێفی ئەو زارەوەیە، وەك:

دووەم: ئاوەڵناوی بی پەسن، یان (adjectifs non qualitatifs).

لەڕاستیدا، ئەم جۆرە وشەیە بە (دیارخەر) یان (deteminants) ناسراون، بەلام هێشتا زاراوەی (ئاوەڵناو)یان بۆ بەكار دەهێنرێت،

لە ڕێزمانی كوردیدا، هەندێك لە وشە ڕێزمانیەكان تووش كراون بە ئەم  زاراوەیەوە، وەك:

بێگومان، لە ئیشەكانی ئێمەدا، نە زاراوەی (ئاوەڵناو)‌و نە زاراوەی (ئاوەڵناوی بێ پەسەن) بەكارهێنراوە، چونكە بەهیچ جۆرێک جۆرە ووشەی ئاوها بە( ئاوەڵناو) ناناسین، مەگەر بەهەڵەی ئەو كەسانەی كە بڵاوی دەكەنەوە، واتە ئێمە تەنها‌و تەنها ڕوو دەكەین لە ئاوەڵناوی (پەسندار).

.

.

ئاوه‌ڵناو/aweľnaw: نتـ:[ ڕێز][ ئاوەڵ+ ناو] پێشنا‌ڤ، رازا، ره‌وش، ره‌نگدێر، هاوەڵناو : ووشەیەکە کە پێناسەی مرۆڤێك یان تشتێك دەکات و نیشاندەری چۆنێتی یان چەندێتییە و بە کات نەبەستراوەتەوە. وەک : باش، بلند _ بڵند، پاقژ، زیرەک، لاواز.[ ئینگـ : adjektiv ][ لا : Adjective ]

ئاوه‌ڵناوی ساده‌/ aweľnawî sade: نتـ:[ ڕێز][ لە ڕووی فۆرمه‌وه‌] که‌ له‌ وشه‌یه‌کی واتار پێکهاتبێت، واتا پاشگر و پێشگری نەبێت .

::  جوان، ئازا، بڵند،  ناسک.  

ئاوەڵناوی ناسادە/aweľnaw: نتـ: ئەو ئاوەڵناوەیە لە ووشەیەک و بەندێک وە یان دوو ووشە پێکھاتبێت، بۆیە ناسادە دەکرێت بە دوو بەش: ئاوەڵناوی داڕێژارو و لێکدراو.

ئاوه‌ڵناوی دارێژراو/aweľnawî dařějiraw: نتـ:[ ڕێز][ لەڕووی  فۆرمه‌وه‌] لە ووشەیەکی سادە لەگەڵ پێشگرێک یاخود پاشگرێک دروست دەبێت : ( ئاوەڵناو + پاشگر) وەک

:: به‌هره‌وه‌ر، مەردانە، تووکن، وورگن، ترسنۆک… هتد
– ( پێشگر+ ئاوەڵناو) وەک

:: ناخۆش، بەجەرگ، بێ ھێز… هتد

ئاوەڵناوی لێکدراو/aweľnaw: نتـ: ئەمەش بریتیە لە لێکدانی دوو ئاوەڵناوی سادە یان دوو وشەی واتاداری سادە کە شێوەی دروست بوونەکەی زۆر شێوەی ھەیە کە ئەمانەی خوارەوەن:

ئاوه‌ڵناوی لێکدراو/aweľnawî lěkdiraw: نتـ:[ ڕێز][ لە ڕووی فۆرمه‌وه‌] که‌ له ‌دوو وشه‌ی واتادار(به‌لای که‌مه‌وه‌) پێکهاتبێت

:: پاره‌دار.

:: جلوبه‌رگی پیاوانه.‌

:: خۆراکی کورده‌واری.

:: ده‌ست له‌سه‌رسنگ.   

1 –		ناو + ئاوەڵناو	دڵخۆش
2 –		ناو + ناوی بەرکاری	سەرشکاو
3 –		ناو + ناو	بەژن چنار
4 –		ناو + بە +ناو	لێوبەبار ، چاوبه‌کڵ
5 –		ناوی شوێن+ ناوێکی سادە	ژێرچەپۆک
6 –		ژمارە + ناو	دوودڵ
7 –		ئاوەڵناو + وشەیەکی بێ واتا	گورج و گۆڵ
8 –		ئاوەڵناو + ڕەگی کار	ڕەشپۆش
9 –		ئاوەڵناو + ئە+ ناو	پیرەمێرد
10 –		ئاوەڵناو + ئاوەڵناو	ووردوورد

.

ئاوه‌ڵناوئاسا/aweľnaw asa: نتـ:[ ڕێز][ ئینگ:  Adjectival]

 پڵه‌کانی ئاوه‌ڵناو ده‌بن به‌سێ به‌شه‌وه

.

	پڵه‌ی چه‌سپیو : positiv	پڵه‌ی به‌راووردی:  komperativ	پڵه‌ی باڵا : superlativ
1 – نموونە	گه‌وره	گه‌وره‌تر ( تەر : هەورامی)	گەورەترین ( تەرین : هەورامی)
2 – نموونە	رووت	ڕووتتر ( تەر : هەورامی)	ڕووتترین ( تەرین : هەورامی)
3 – نموونە	مه‌زن	مه‌زنتر ( تەر : هەورامی)	مه‌زنترین ( تەرین : هەورامی)
	ئاوه‌ڵناوه‌ ساده‌	ئاوه‌ڵناوی به‌رتر	ئاوه‌ڵناوی به‌رترین

.

ئاوەڵناوی ئاكاری فیزیاوی/aweľnawî : نتـ: ( پان، تیژ، …)

ئاوڵناوی بژاری/aweľnawî bijarî: نتـ:[ ڕێز][ ئینگ: Adjunct]

ئاوەڵناوی پرسیار/aweľnawî : نتـ:

ئاوەڵناوی پلەی گەرما/aweľnawî : نتـ: ( سارد، گەرم، …..)

ئاوەڵناوی خزمایەتی/aweľnawî : نتـ:  ( برا،  خۆشك، ….)

ئاوەڵناوی رەنگ /aweľnawî : نتـ: ( رەش، سپی، …..)  

ئاوەڵناوی زایەندی/aweľnawî : نتـ:  ( نێر، مێ، پیر، …)

ئاوەڵناوی پەسەندار/aweľnawî : نتـ: (adjectifs qualitatifs)، واتە ئاوەڵناوی پەتی‌و پتەو  ئەو ئاوەڵناوی كە (پەسن) ێك دەبەخشێت بە ئەو كەسەی یان بۆ ئەو چشتەی كە بۆی دەگەڕێتەوە، وەك

ئاوەڵناوی  تەمەن/aweľnawî : نتـ:  ( هەراش، ساوا،…)

ئاوه‌ڵناوی چه‌ندی/aweľnawî čendî: نتـ:[ ڕێز] ئاوه‌ڵناوی ژماره‌ی [ له‌ ‌ڕووی گوزاره‌وه‌]

1- دیار: ده‌ ، بیست، هه‌شت، هه‌زار.

2- نادیار: هه‌ندێک. برێک.

ئاوەڵناوی چەندێتی/aweľnawî : نتـ: ( كەم، زۆر، ….)

ئاوەڵناوی چێژو تام/aweľnawî : نتـ: ( ترش، مزر،  شیرین، ….)

ئاوەڵناوی خێرایی /aweľnawî : نتـ:  ( خێرا، هێواش، ….)

ئاوه‌ڵناوی ژماره‌ی/aweľnawî jimarey: نتـ:[ ڕێز]: تمــ : ئاوه‌ڵناوی چه‌ندی بکه‌ن. – ئاوەڵناوی ژمارەیی

ئاوه‌ڵناوی فرمانی/nawî firmanî: نتـ:[ ڕێز][ له‌ ‌ڕووی گوزاره‌وه‌] ئه‌ میش ده‌کرێت به‌ سێ به‌شه‌وه‌.

ئاوه‌ڵناوی بکه‌ر/aweľnawî : نتـ: نووسه‌ر، نانه‌وا، پینه‌چی، باخه‌وان.

ئاوەڵناوی کراو/aweľnawî : نتـ: نووسراو، هه‌ڵکه‌ندراو. سووتێندراو.

ئاوەڵناوی ناوی فرمان/aweľnawî : نتـ: ( کار) گریه‌، پرسه‌، ترس.   

ئاوەڵناوی گەیەنەر/aweľnawî : نتـ:

ئاوەڵناوی نیشانە/aweľnawî : نتـ:

ئاوەڵناوی هۆشەكی/aweľnawî : نتـ: ( زانا، زیرەك، گەمژە، …..)

ئاوه‌ڵناوی هیمایی/aweľnawî hîmayî: نتـ:[ ڕێز][ له‌ ‌ڕووی گوزاره‌وه‌]

1-  هێمای دیار: ئه‌م –  ئه‌مانه‌، ئه‌و –  ئه‌وانه‌.

2-  هیمای نادیار: گه‌ڵێک، هیچ، فڵان، هین….هتد.  

.

ئاوەڵناو/aweľinaw: ن: [ لا : ]

لەڕووی وشەسازییەوە

لەڕووی واتاسازییەوە

کاریگەری ئاوەڵناو لە مینای تەواوكەری (ناو) لە ڕستەسازیدا.

.

گەزافی ئەو دە ئەندازەیە بەكارهێنراوە، چی بۆ جوداكردنەوەی ( ناو) ‌و ( ئاوەڵناو)‌و چی بۆ دۆزینەوەی توخمی( ئاوەڵناو) لە هەندێك وشەی تەمومژداردا. لەلایەكی ترەوە، ئێمە ویستوومانە سەمتی (ئاوەڵناو) سەنگینتر‌و رەنگینتر بكەین بەڕێزمانە ڕەسەنەكەی خۆی‌و لە تەرازووی ڕێزمانی كوریدا ماك‌و مۆركی دەربخەین، واتە تێ بكۆشین‌و نەهێڵێن چەمكی (ئاوەڵناو) بێ شكۆ بێت‌و بە بەشە ئاخاوتنێكی لاوەكی دابنرێت

.

2 – ناسینەوەی ئاوەڵناو : لە ڕێزمانی كوردییدا چەند ئەندازەیەك هەیە بۆ ناسینەوەی( ئاوەڵناو) ‌و جیاكردنەوەی لە بەشەكانی تری ئاخاوتن، وەك:

	ناو	ئامرازی خستنەسەر	ئاوەڵناو
	دیوار	ی	بەرز

.

( باڵا بەرز، لووت بەرز، سەربەرز، پاژنەبەرز،…….)

.

	ناو	ئامرازی خستنەسەر	ناو
	دیوار	ی	خانوو

.

لە نموونەی دووەمدا، بزڕكان پەیدابووە ‌و ناڕێزمان هاتووەتە ئاراوە، بەڵام لە نموونەیەكدا

.

	ناو	ناو	ئاوەڵناو		ناو+ ئە+ ئاوەڵناو+ ەکە
	دیوار	باریك	دیوارباریك			دیوارەباریكەکە
	دیوار	بەرز	دیواربەرز			دیوارەبەرزەکە
	دیوار	بۆش	دیواربۆش
	دیوار	پان	دیوارپان
	دیوار	پتەو	دیوارپتەو
	دیوار	پڕ	دیوارپڕ
	دیوار	تەڕ	دیوارتەڕ
	دیوار	ڕاست	دیوارڕاست
	دیوار	زبر	دیوارزبر
	دیوار	سارد	دیوارسارد
	دیوار	شین	دیوارشین
	دیوار	گڕ	دیوارگڕ
	دیوار	گێڕ	دیوارگێڕ
	دیوار	لووس	دیوارلووس
	دیوار	نزم	دیوارنزم			دیوارەنزمەکە

.

 

(ئاوەڵناوی تەرخانكراو) پەیدا بووە بۆ ئەو(خانوو)ەی كە دیواری ئاوەهای هەیە. بێ گومان، لەهەرچی یەكدا، كە ڵێڵی دەركەوت، ئەوا ئەم ئەندازەیە دەتوانێت دەستەواژەی( ناو : ئاوەڵناو) جودا بكاتەوە لە دەستەواژەی( ناو : ناو). واتە، بەلابردنی ئامرازی(ی) لە دەستەواژەی(ناو : ئاوڵناو) دا ڕێزمانەكە ناشێوێت‌و ئاوەڵناوێكی تەرخاوكراو پەیدادەبێت، بەڵام لە ئاستی دەستەواژەی (ناو : ناو) دا ڕێزمانەكە تێك دەچێت‌و جۆرە میكانیزمی ئاوها ناچەسپێت.

.

ئەندازەی دووەم: ئامرازی ناساندن( ەكە): لە ڕاستیدا، ئامرازی( ەكە) بۆی هەیە بچێتە سەر (ناو) نەك (ئاوەڵناو).

هەر لەبەر ئەوە، ئەگەر دەستەواژەكە دوو( ناو)ی تێدابێت، ئەوا دوو جار ئامرازی ناساندن(ەكە) بەكار دەهێنرێت، بەڵام ئەگەر یەك ناوی تێدابێت، ئەوا یەك جار بەكاردەهێنرێت. بۆ نموونە، دەستەواژەی (دیواری بەرز) یەك( ناو)ی تێدایەو هەر یەكجار دەتوانین ئامرازی ( ەكە) بار بكەین وەك: دیوار(…….. )ەكە دیوارە( بەرز )ەكە بە سەرنجێكی هورد، دەردەكەوێت كە ئامرازی ناساندن(ەكە) دەگەرێتەوە بۆ (ناو)ی (دیوار)، بەڵام لە نێوبیری زمانی كوریدا خانەیەكی بۆش هەیە بۆ (ئاوە ڵناو)، بۆ ئەوەی لەكاتی پێویست دا باربكرێت. لە نموونەی(دیواری خانوو)دا، دوو(ناو) هەیە‌و دەشێت هەر (ناو)ێك بە تەنها ئامرازی (ەكە) وەربگرێت، یان هەردووكیان پێكەوە، وەك: دیوار(……)ەكە: ی : خانوو (…..)ەكە

هەر بۆ پرۆڤە، دەتوانین دوو( ئاوەڵناو) باربكەین لە هەردوو(ناو)ەكە، وەك: دیوارە(نزم)ەكە: ی: خانووە( سوور)ەكە

كەواتە ئەگەر دەستەواژەكە یەك ناوی تێدابێت وەك(دیواری بەرز)، یەكجار ئامرازی(ەكە) دەكەوێتە كار‌و ئەگەر هەردوو پێكهاتەكە(ناو) بوون، ئەوا دووجار دەكەوێتە كار. ئەم ڕاستیە ڕێزمانیە دەگەڕێتەوە بۆ بنەمای (ئامرازی “ەكە” دەچێتە سەر “ناو”‌و هەر “ناو”ێك بۆی هەیە یەكجار وەریبگرێت )

ئەندازەی سێیەم: وەرچەرخانی ئامرازی(ی)بۆ ڕوخساری( ـە). لە ئەندازەی دووەمدا، ئامرازی (ی) وەك خۆی دەمێنێتەوە، ئەگەر ئامرازی ناساندن(ەكە) بكەوێتە كار لە دەستەواژەی (ناو: ناو) دا، وەك: دیوارەكە : (ی) : خانووەكە كەچی ، هەمان ئامراز دەگۆڕێت بە (ـە) لە دەستەواژەی (ناو: ئاوەڵناو)دا، وەك: (دیوار: ی : بەرز) كە دەبێت بە: (دیوار : ــە : بەرز)ەكە كەواتە، ئامرازی (ی) ئەگەر بكەوێتە پێش (ئاوەڵناو) دوو دیوی هەیە، وەك: دیوی(ی) :بێ ئامرازی ناساندن(ەكە) دیوای(ــە) : لەگەڵ ئامرازی ناساندن(ەكە) بێ گومان، ئەم ئەندازەیەش دەتوانێت سەمتی (ئاوەڵناو) جودا بكاتەوە لە سەمتی(ناو). بە واتایەكی دیكە، ئەگەر كلكی ئامرازی (ی) لەسەر (ئاوڵناو) بێت، بەزەبری ئامرازی(ەكە) دەبێت بە (ـــە).

ئەندازەی چوارەم: ئامرازی ئاماژە: بەتەرتیبی بەتەرتیبی لەگەڵ ئەندازەی سێیەمدا، ئامرازی نیشانە (ئاماژە) بۆی هەیە كە ئامرازی (ی) بگۆڕێت بە (ــە)، ئەگەر لە پێش (ئاوەڵناو)ەوە بەكارهێنرابێت، وەك: -ئەندازەی سێیەم: (دیوار: ە : بەرز)ەكە -ئەندازەی چوارەم: ئەو(دیوار: ە : بەرز)ە -ئەندازەی چوارەم ئەو(دیوار : ە: بەرز)ە بەهەمان شێوە، لە دەستەواژەی ئامرازی گەیەنەردا ئامرازی (ــە) دەردەكەوێت لە پێش (ئاوەڵناو)ەوە، وەك: ئەو (دیوار: ە : بەرز)ەی كە ڕووخا

ئەندازەی پێنجەم: نیشانەی كۆ(ان): نیشانەی كۆ لە زمانی كوریدا تایبەتمەندی خۆی هەیە، چونكە ناچێتە سەر (ناو)وەك زمانانی دی بەس دەچێتە سەر(ئاوەڵناو)‌و تەرخانی دەكات بۆ (ئاوەڵناوی كەسان). بە واتایەكی دی ئەگەر لە دەستەواژەیەكدا. دوو پێكهاتە هەبوو، وەك: -پێكهاتەی یەكەم: (ناو)ێك، یان(ئاوەڵناو)ێك بە ڵێڵی. -پێكهاتەی دووەم: نیشانەی كۆ(ان) بە ڕووتی. ئەوا، پێكهاتەی یەكەم بریتیە لە(ئاوەڵناو). لە هەڵوێستی ئاوهادا، ئەگەر لێڵی دەركەوت، دەبێت بگەڕێین بۆ ئەو میكانیزمە ڕێزمانییەی كە ئەو(ناو)ەی گۆڕیوە بۆ (ئاوەڵناو)، وەك: جوان : جوانان : كەسانی جوان پیر : پیران : كەسانی پیر پیاو : پیاوان : كەسانی پیاو پاك : پاكان : كەسانی پاك كرێكار : كرێكار : كەسانی كرێكار مامۆستا : مامۆستایان : كەسانی مامۆستا دانیشتوو : دانیشتووان : كەسانی دانیشتوو چاولەدەر :چاولەدەران : كەسانی چاولەدەر چاوبرسی : چاوبرسیان : كەسانی چاوبرسی

كەواتە نیشانەی(كۆ) هی سەمتی(ئاوەڵناو)ە، نەك هی (ناو)، هەر لەبەر ئەوە گشت ئاوەڵناوەكانی زمانی كوردی دەتوانن بەڕاستەوخۆیی بە نیشانەی(ان) ببن بەكۆ .

ئەندازەی شەشەم: ناوی واتایی: هەر ووشەیەك كە ( ئاوەڵناو) بێت یان توخمی ئاوەڵناوی تێدا هەبێت، ئەوا بۆی هەیە ببێت بە (ناوی واتایی) بە ئامرازی (یی)، وەك : جوان : جوانی : بەجوانی پاك : پاكی : بەپاكی مامۆستا: مامۆستایی : بە مامۆستایی زوو : زوویی : بە زوویی چاولەدەر: چاولەدەریی : بە چاوی لەدەری پیر : پیری : بە پیری دانیشتوو: دانیشتوویی : بە دانیشتوویی

وەك لەسەر نموونەكان پیشاندراوە، لە پاش ئەوەی كە (ئاوەڵناو)ەكان ئامرازی (ی) وەردەگرن، دەتوانن ببن بە ئاوەڵگوزارەی چۆنێتی بە ئامرازی پەیوەندی (بە). ئەندازەی حەوتەم: كاری(بریتی لە…..) : كاری (بوونی ئێستایی) دەتوانێت جووت ببێت لەگەڵ(ناو)‌و لەگەڵ(ئاوەڵناو)، وەك: ئەم دیوارە بەرزە(ە) ئەم دیوارە خانوو(ە) لە ئاستی نموونەی یەكەم دا، كە ئاوەڵناوی (بەرز) بەكارهێنراوە ناتوانین بڵێین: ئەم دیوارە بریتی یـ (ــە) لە بەرز(*) بەڵام لە ئاستی نموونەی دووەمدا، كە ناوی (خانوو) بەكارهێنراوە، دەتوانین بڵێن: ئەم دیوارە بریتییە لە (ــە) لە خانوو. وەك ئەندازەیەكی بەكارو كاریگەر، لە زمانی كوردیدا دەستەواژەی (بریتی لە……) بەهیچ جۆرێك چاڵاكی نانوێنێت لە ئاستی (ئاوەڵناو)داو ، بەڵام زۆر كاریگەرە بەڕووی (ناو)دا، وەك: -نادروست: بریتی بوون لە (ئاوەڵناو) (*) -دروست: بریتی بوون لە (ناو) كەواتە، لە هەر جێیەكدا كە(ئاوەڵناو)‌و (ناو) بەڵێڵی دەركەوتن لە تەرازووی كاری (بوونی ئێستایی)دا، ئەوا دەستەواژەی (بریتی بوون لە……… ) دەبێت بە سەنگی مەحەك بۆ دابڕینی نێوان(ناو)‌و (ئاوەڵناو). بۆ نموونە وشەی(جوان) جارێك (ئاوەڵناو) ‌و جارێكی دی ناوی كەسانە، وەك: ئەو كچە باڵا بەرزە جوان(ــە) لەئاستی ئەم نموونەیەدا ناتوانین بڵێن: \ ئەو كچە بەڵابەرزە بریتی یـ(ـە) لە جوان(*) بەڵام كاتێك ئەو كچە باڵا بەرزە(ناو)ی (جوان) بێت دەتوانین، وەك: ئەو كچە باڵا بەرزە جوانـ (ـە) ئەو كچە باڵا بەرزە بریتی یـ(ـە) لە جوان

یان لەئاستی وشەیەكی دووفاقدا، كە سەمتی (ناو)‌و (ئاوەڵناو) پێكەوە هەڵ بگرێت ، دەتوانین هەردوو سەمتەكە لەیەكتری هاوێر بكەین، وەك: -وەك (ئاوەڵناو): شیلان منداڵی بووە‌و ئێستا دایكـ(ـە) -وەك (ناو) : شیلان بریتیە لە (دایك) بۆ منداڵەكەی

ئەندازەی هەشتەم: كاری بوونی بوونایەتی: لە ئاستی كاری بوونی بوونایەتیدا، دوو بەكارهێنان هەیە، وەك: -سەودا كردنی(ئاوەڵناو) بەڕاستەوخۆیی ، وەك: شیلان هەر (جوان) دەبێت -سەوداكردنی (ناو) بە ناڕِاستەوخۆیی بە ئامرازی (بە)، وەك: شیرەكە دەبێت بە (ماست) كەواتە هەردووكاری (جوان بوون)و(بوون بە شیر) دەتوانن كاریگەری بنوێنن، چونكە ناتوانین جێگۆڕكێ بكەین بە (ئاوەڵناو)ی (جوان)و بە(ناو)ی (ماست). لە نموونەیەكی تردا، وەك: ئازاد (پیاو) بووە یان ئازاد بووە بە (پیاو) لە نموونەیە یەكەمدا، بە ئاشكرا دیارەكە توخمی (ئاوڵناو) زاڵە‌و.

ئەندازەی نۆیەم: نیشانەی بەراورد( تر، ترین): ئەم ئەندازەیە لەلایەن زۆربەی ڕێزماننووسانەوە بەكارهێنراوە، چی لە سەر ئاستی زمانی كوردی‌و چی لەسەر ئاستی زمانانی تردا. ئێمە خۆ خەریك ناكەین بە ئەم بابەتەوە چونكە زۆر باسكراوە، بەڵام لە پەرێزی (ئاوەڵناو)ی ڕوون‌و پەتیدا. هەر لەبەر ئەوە ڕوو دەكەین لە بابەتە تەم مژدارەكان، وەك: یەكەم: ناوی رووفاق وەك( منداڵ، باوك، دایك، پیاو، ژن، …..). لە نموونەیەكدا وەك: شیلان (منداڵ) ی (منداڵتر)ی هەیە بێ گومان (منداڵ) ی یەكەم بریتیە لە (ناو)و (منداڵ)ی دووەم بریتیە لە (ئاوەڵناو)، بەڵام دەگوترێت: شیلان…….منداڵتری هەیە ئەم ڕستەیە بریتیە لە ڕستەیەكی پێشتر، بەڵام ڕێزمانەكە ڕێی پێ داوە كە كورت بكرێتەوە. دووەم: لە نموونەیەكدا وەك (لە دەر)، ئامرازی پەیوەندی (لە) ‌و ئاوەڵكاری( دەر) سەمتی (ئاوەڵناو ) یان چی كردووە، بەڵام ئاوەڵناوەكە ڕوون نیەو دەشێت ڕوون بكرێتەوە بە: لە دەر : لەدەرتر : لە دەرترین بەپێ ی ئەندازەی یەكەم دەشێت بزاڤی تەرخانكردن بخەینە كارو ڕوونتری بكەینەوە، وەك: (چاو) لەدەر: (چاو) لەدەرتر: (چاو) لەدەرترین كەواتە، لەم ڕووبەرە شێڵووەیشدا، نیشانەكانی ( تر، ترین) كاریگەری خۆیان هەیە، وەك( ئاوەڵناسەوە). سێیەم: لەنموونەیەكی لێڵ دا وەك (دانیشتوو) سەمتی(كار) تێكەڵ بووە بە سەمتی (ئاوەڵناو)، وەك: -سەمتی كار: من (دانیشتوو)م لە ئەم شارە -سەمتی ئاوەڵكار: من (دانیشتوو)نیم لە ئەم شارە لە نموونەی یەكەمدا، چەمكی(پارتیسیپ) زاڵە‌و سەمتی (كار) لەئارادایە. لە ئاستێكی ڕێزمانی بەرزترو شكۆدارتردا، نموونەی دووەم دەگەڕێتەوە بۆ سەمتی(ئاوەڵناو)‌و بەپێی ئەندازەی سێیەم، ئامرازی ( ی) دەگۆڕێت بە (ــە)، وەك : كەس : ی : دانیشتوو كە دەبێت: كەسـ: ــە : دانیشتووەكە لەهەمان كاتدا، بەپێی ئەندازەی پێنجەم، ئامرازی كۆ (ان) وەدەگرێت، وەك: دانیشتوو: دانیشتووان بەپێ ئەوەی گوترا، وشەی دانیشتوو(ئاوەڵناو)ەو دەبێت نیشانەی (تر، ترین) وەربگرێت، وەك: دانیشتوو: دانیشتووتر : دانیشتووترین لەڕاستیدا، لە ئەو ئاستە بەرزەی زمانزانیدا، دەتوانین لە ئێستا‌و لە ئایندەدا نموونەی وەك ئەوانەی پێشەوە بدۆزینەوە، بەتایبەتی لە تەكنەلۆژیای تازەدا، وەك: ئەم واشەرە جوان دانیشتووە، بەڵام ئەوەی تر دانیشتووترە

چوارەم: لە نموونەی ئاوەڵكارێكدا وەك( زوو) دەشێت سەمتی(ئاوەڵناو) هاوێر بكەین، وەك: زوو: زوتر: زووترین یان بەپێی ئەندازەكانی پێشەوە دەگۆڕێت بۆ: زوو: زوویی : بەزوویی بێگومان، گرنگ نیە كە ئەسپی خۆمان تاوبدەین لە نێو پەڕێزی ئاوەڵناوی ڕوونداو نیشانەی(تر، ترین، …..)، بەكاربهێنین، بەڵام گرنگ ئەوەیە ئەسپی خۆمان لە جەنگەڵ‌و لە پەرێزە ئاڵۆزەكانی (ئاوەڵناو)دا تاو بدەین.

پێنجەم: بەتەریبی لەگەڵ نیشانەی(تر، ترین)دا، پێشگری (هەرە) بەكار هێنراوە‌و ئەم پێشگرەیش بریتییە لە(ئاوەڵناوناسەوە) یەكی زۆر زرنگ‌و بلیمەت‌و گەزافی خۆی ناگەیەنێت بەهیچ بەشێكی ئاخاوتن، تەنها بە(ئاوەڵناو) نەبێت.

ئەندازەی دەیەم: نیشانەی نەناسراوی (ێك): لەهەر جێیەكدا كە ئامرازی(ێك ) بەكار هێنرا، ئەوا ئەو نیشانەیە دەگەڕێتەوە بۆ (ناو)، نەك(ئاوەڵناو). بۆ نموونە، ئەگەر گوترا(جوانێك)، ئەوا لە ڕەسەندا نیشانەی (ێك) دەگەرێتەوە بۆ (ناو)ێك، وەك: جوانێك : كەسێكی جوان بۆ پراوە، ئەگەر توانرا (جوانێك ) بكرێت بە (كەسێكی جوان)، ئە وا وشەی( جوان) بریتیە لە(ئاوەڵناو). یان ئەگەر نەتوانرا، ئەوا ئەو وشەیە بریتیە لە (ناو)، وەك(بەردێك، باخێك، دیوارێك، مۆمێك، گوڵێك،…..)، چونكە نیشانەی (ێك) هی خۆیانە. لە نموونەی(جوانێك) دا، نیشانەی(ێك) درایەوە بەناوی(كەس)، چونكە هی (ئاوەڵناو)ەكە نیە، لە ئەم ڕووە وە، ئاوەڵناوەكانی (پاكێك، زانایەك، ژیرێك، بەهێزێك،……) دەشێت بە ئەو میكانیزمەی پێشەوە نیشانەی(ێك) فڕێ بدەن، وەك: پاكێك : كەسێكی پاك زانایەك : كەسێكی زانا ژێرێك : كەسێكی ژیر بەهێزێك : كەسێكی بەهێز لە ئاستی وشەیەكدا، وەك(كەر) كە هەم( ناو)ەو هەم(ئاوەڵناو)ێكی خوازراوە، وەك:

دەشێت نیشانەی (ێك) هەڵوستەكە یەكلایی بكاتەوە، بۆ نموونە، ئەگەر گوترا(كەرێك) وتوانرا بكرێت بە (كەسێكی كەر)، ئەوا وشەی (كەر) لە بەشە ئاخاوتنی (ئاوەڵناو)دایە، بەڵام ئەگەر گوترا(كەرێك)‌و دەستەواژەكە لۆك بوو ونەتەنوانرا نیشانەی(ێك) لاببردرێت، ئەوا وشەی(كەر) لە بەشە ئاخاوتنی (ناو)دایە.

3- گەزافی ئەندازەكان: لە ئەم نووسینەدا، دە ئەندازە كراون بە (پێوەر) بۆ جودا كردنەوەی(ئاوەڵناو) لە (ناو)‌و لەئاستی هەر ئەندازەیەكدا چەند نموونەیە بەكارهێنراوە. لە ئێرەدا، هەوڵ دەدەین گەزاف‌و بڕشتی ئەندازەكان پیشان بدەین بە بەكارهێنانی(ناو)ێك وەك(بەرد) لەجێی. (ئاوەڵناو) دا، وەك:

ئەندازەیە یەكەم: بزاڤی تەرخانكردن لە ئاوەڵناودا. : لە دەستەواژەیەكدا، وەك: خانوو: ی: بەرد ئەگەر ئامرازی (ی) بەتەواوی لابردرا، وەك: خانوو بەرد (*) ئەوا، ڕوو دەكەین لە (ناڕێزمان)‌و ئەگەر ناوی (بەرد) بكەین بە(ئاوەڵناو)،دەبینین كە ئاوەڵناوێكی تەرخانكراو پەیدا دەبێت: خانووبەرد: ئەو كەسەی خانووەكەی لەبەردە كەواتە، ئەندازەی (تەرخانكردنی ئاوەڵناو) زۆر بەهێزەو شەبەنگی (ئاوەڵناو) دەخاتە سەر( ناو) بۆ ئەوەی بە زۆرەملێ ببێت بە (ئاوەڵناو).

ئەندازەی دووەم: ئامرازی ناساندن(ەكە)، ئەگەر ئامرازی ناساندن(ەكە) بخەینەسەر ناوی (بەرد)، وەك: بەرد ەكە ئەمجارە لەسەر ئەندازەو پێوانەی (دیوارە بەرزەكە) بڵێین: دیوارە بەردەكە ئەوا ئەم جارەیش دەستەواژەكە شەبەنگی (ئاوەڵناو) دەبەخشێت بە ووشەی(بەرد) تا ببێت بە ئاوەڵناو بە زۆرەملێ، چونكە لە خانەی(ئاوەڵناو)دا دانیشتووە.

ئەندازەی سێیەم: وەرچەرخاندنی ئامرازی (ی) بۆ( ــە). بۆ نموونە ئەگەر ئامرازی ( ی ) لە (دیواری بەردەكە) دا بگۆڕێن بۆ ئامرازی (ـە)، وەك: دیوارە بەردەكە ئەوا، دەكەوین بەسەر ئەو ئەنجامەدا لە ئەندازەی دووەمدا بەدەست هاتووە. لەلایەكی ترەوە ئەگەر ئامرازی ناساندن (ەكە) لاببەین، وەك: دیوار(ە) بەرد ئەوا جارێكی تر (ناو)ی (بەرد) دەكەوێتە ژێر ركێفی ئاوەڵناوەوە، بەڵام بەزۆرە ملێ.

ئەندازەی چوارەم: ئامرازی ئاماژە ئەگەر وشەی(بەرد) بخەینە نێو خانەیەك كە بۆ (ئاوڵناو)تەرخانكرابێت، وەك: ئەو (دیوارە بەرد)ە ئەوا لە ئێرەشدا، شەبەنگی (ئاوەڵناو) دەچێتەسەر وشەی (بەرد)، چونكە بە ناڕەوا لە خانەی (ئاوەڵناو)دا دانیشتووە. ئەندازەی پێنجەم: ئامرازی كۆ(ان) ئەگەر ئامرازی كۆ(ان)بخەینەسەر ناوی (بەرد)‌و ببێت بە (بەردان)، ئە وا ڕوودەكەین لە(ناڕێزمان)، چونكە: یەكەم: سەمتی(ناو)، لە زمانی كوردیدا، ئامرازی (ان)وەرناگرێت. دووەم: وەك ئامرازی (ان) هی (ئاوەڵناو)ەو هی (ناو)نیە، لە ئاوەڵناویشدا، ڕوو دەكات لە ( ئاوەڵناوی كەسان)، وەك : جوانان: كەسانی جوان ئەندازەی شەشەم: ناوی واتایی ئەگەر زۆر بكەین لەناوی (بەرد)‌و بیكەین بە (بەردی*)‌و لە پاشتردا بڵێین: (بە بەردی) دامەنیشە ئەوا، بە زۆرە ملێ ناوی (بەرد) سیمای (ئاوەڵناو) وەردەگرێت، چونكە لە خانەی ئاوەڵناودا بەكارهێنراوە.

ئەندازەی حەوتەم: كاری (بریتی بوون لە ….). لەنموونەیەكدا، وەك: ئەم مادەیە بەردە یان : ئەم مادەیە بریتیە لە بەرد هیچ (ناڕێزمان)چی نابێت، چونكە كاری(بریتی بوون لە……) هەر سەمتی (ناو)وەردەگرێت‌و ناشێت(ئاوەڵناو) بەكاربهێنرێت، وەك: ئەم بەردە برتییە لە ڕەق (*) بەس دەگوترێت: ئەم بەردە ڕەقە

ئەندازەی هەشتەم: كاری بوونی بوونایەتی: لە ئاستی (بوونی بوونایەتی)دا، ناتوانین ناوی (بەرد)بخەینە جێ ی (ئاوەڵناو) بۆ نموونە، دەگوترێت: ئەم گڵە دەبێت بە (بەرد) بەس ناگوترێت: ئەم گڵە بەرد دەبێت(*) لە نموونەی دووەمدا، دەڵێیت بەزۆرە ملێ وشەی (بەرد) كراوە بە (ئاوەڵناو). ئەندازەی نۆیەم: نیشانەی بەراورد(تر، ترین). بۆ پرۆڤە ئەگەر گووترا: بەرد: بەردتر : بەردترین لەسەر ئەندازەی : ڕەق : ڕەقتر : ڕەقترین ئەوا گەزافی ئامرازی(تر، ترین) زۆر دەكات لە (ناو)ی (بەرد) بۆ ئەوەی شەبەنگی (ئاوەڵناو) وەربگرێت، چونكە بە ناهەق باركراوە لە خانەی (ئاوەڵناو).

4-ڕووبەرە واتایەكانی ئاوەڵناو: لەڕووی واتاوە، ئاوەڵناوەكانی زمانی كوردی دابەش دەبن بەسەر چەند ڕووبەرێكدا، وەك: یەكەم: ئاوەڵناوی ڕەنگ: وەك: سور، زەرد، شین، سەوز، بۆر، مۆر، سپی….

دووەم: ئاوەڵناوی تەمەن: وەك: لاو، گەنج، منداڵ، ساوا، هەراش، كۆرپە، زارۆ، زارۆك، پیر،.

سێیەم: ئاوەڵناوی خێرایی: وەك: هێواش، خێرا، هێور، هێدی، تیژ،..

چوارەم: ئاوەڵناوی ئاكاری فیزیاوی: وەك: گەورە، بچووك، زل، قەبە، كەتە، فراوان، تەنگ، تەسك، باریك، بەرز، نزم، دۆڵ تیژ، كورت، درێژ، لێڵ، ڕوون، تاریك، ساغ، تەڕ ، وشك،…. پێنجەم: ئاوەڵناوی زایەندی: وەك: نێر، مێ، ژن، پیاو، مێرد، كچ، كوڕ، دەڵ، گەماڵ، ماچە، …. شەشەم: ئاوەڵناوی چێژ: وەك: شیرین، تاڵ، تفت، تیژ، ترش، خۆش، مرز……… حەوتەم: ئاوەڵناوی هۆشەكی: وەك: زیرەك، ئازا، گێل، گەمژە، زرنگ، بلیمەت، گێژ، وریا، وێل، سوور، گەلۆر، تەپۆ هەشتەم: ئاوەڵناوی چەندێتی: وەك: كەم، زۆر، فرە،……. نۆیەم: ئاوەڵناوی خزمایەتی: وەك: برا، خوشك، باوك، دایك، مام، پوور، داپیر، باپیر، خەسوو، خەزوور، زاوا، بووك،… دەیەم: ئاوەڵناوی پلەی گەرما: وەك: سارد، گەرم، فێنك، نسرم، داخ، ….

لە هەندێك لەسەرچاوەكاندا ڕووبەرەكانی ئاوەڵناو دابەش كراوە بەسەر حەوت ڕووبەردا‌و مەرجی ئەوەش دانراوە كە دەبێت ئاوەڵناو دژواتای خۆی هەبێت‌و بەهەردووكیان جووت پێكبێهنن. لەڕاستیدا، ئێمە لەگەڵ ئەوەدا نین كە سەمتی(ئاوەڵناو) بەراورد بكرێت، تا لەزمانەكەی خۆماندا بەتەواوی هەرس نەكرێت بەڕێزمان، چونكە ڕێزمانی ئەم بابەتە زۆر هورد‌و ناسك‌و دانسقەیە، یان رێزمانی (ئاوەڵناو)بۆی هەیە كە پەیامی خۆی هەبێت بۆ هەمان بابەت لەزمانی تردا. بۆ نموونە، لە زمانی كوردیدا، سەمتی (ناو) لە كلكەوە ئامرازی ناساندن(ەكە) وەردەگرێت، وەك(دارەكە)، بەڵام ئەم ڕێزبەندە مۆرفۆلۆژییە(كلۆری) تێدا هەیە، چونكە خانەیەكی بۆش هەیە بۆ(ئاوەڵناو) لەنێوان ناوی ( دار)‌و ئامرازی (ەكە)، وەك: دارە (…..)ەكە : دار(ە سەوز)ەكە واتە، وشەی(دار)بەهۆی ئامرازی بەستن(ی) ئاوەڵناوی (سەوز)ی وەرگرتووەو بووە بە (داری سەوز). بەڵام ئامرازی ناساندن (ەكە) بەكارهێنراوە‌و ئامرازی (ی) گۆڕیوە بۆ (ــە)‌و رێسایەكی چێ كردووە، وەك: (ناو: (ــە) : ئاوەڵناو : (ەكە) ) لە ڕاستیدا، ئەم رێزبەندە ڕێسایەكی توكمەی پەیدا كردووەو دەشێت وەك سەنگی مەحەك بەكاربهێنرێت بۆ (ناسینەوە)ی ئاوەڵناو. لە بەشەكانی ئەم نووسینەدا، ئەم رێسایەكراوە بە میلی ئەندازەكێشی‌و چەندین جار بەكارهێنراوە لە ناسینەوەی ئاوەڵناودا. بێگومان، رێزماننووسان بە ئەم بابەتە وێراون‌و زۆر نموونەیان ڕیز كردووەو چەندین پۆلیان دیاری كردووە. هەندێك لەسەرچاوە ئینگلیزییەكان ئاوەڵناو دابەش دەكەن بەسەر حەوت ڕووبەرداو هەندێك ڕێزماننووسی كوردیش، بەبێ بەڵگەو بەبێ نموونە دەڵێن، زمانی كوردی ناتوانێت گشت ڕووبەرەكانی ئاوەڵناو پڕ بكاتەوە. هەر لەبەر ئەوە دەگووترێت بەڕێزمانی كوردیدا بەشە ئاخاوتنی(ئاوەڵناو) زۆر لاوازە، یان هەر نییەتی. ئێمە تێناگەین، كەسانێك كە هێشتا لەڕێزمانی كوردی‌و لە ڕێزمانی ئاوەڵناودا نەشارەزاو بەبێ بەهرەبن، چۆن دەتوانن دەست بۆ بابەتی ئەوها هورد‌و ناسك.

5-چەند ڕاستیەك لەڕێزمانی ئاوەڵناودا: لەنێو ڕێزمانی (ئاوەڵناو)دا، چەند ڕاستیەك هەیەو ئەو ڕاستیانە ئەدگارەكانی دەردەخەن‌و جودای دەكەنەوە لەبەشەكانی تری ئاخاوتن، بەتایبەتی لەسەمتی (ناو)، وەك: یەكەم: ئاوەڵناو نابێت بە (بكەر)، نابێت بە (بەركار)‌و، نابێت بە(بەركاری ڕاستەوخۆ)، وەك: -بكەر: جوانێك هات لەڕەسەندا بریتیە لە: كەسێكی جوان هات -بەركار: من جوانێكم بینی لە ڕەسەندا برتیە لە: من كەسێكی جوانم بینی -بەركاری ناڕاستەوخۆ: من نامەكەم دا بەجوانێك لە ڕەسەندا بریتیە لە: من نامەكەم دا بەكەسێكی جوان لە ڕاستیدا، لە ڕێزمانی كوردیدا، ڕێ دراوە كە ئەو ئاڵ‌و گۆڕە ڕێزمانیە بكرێت، وەك: كەس : ێك :ی: جوان جوان : ێك واتە، ئاوەڵناوی (جوان) چووەتە نێو خانەی ناوی (كەس)‌و ئامرازی(ێك)ی لێ وەرگرتووە، لە ئەم هەڵ‌و مەرجەدا ئامرازی(ی) ڕۆڵی نەماوەو ئاودیوو بووە لە ڕێزەكەدا. بێگومان، ئەم بۆچوونەی ئێمە دژ دەوەستێت لەگەڵ بۆچوونی ڕێزماننوسەكانی تردا، چونكە لەهەر جێیەكدا ڕۆڵێ سینتاكسییان دا بێتە پاڵی(ئاوەڵناو)، ئەوا لە ڕێزمانی ڕستەكە تێ نەگەیشتوون. یان، ئاگایان لە ڕێسایەك نییە كە ڕوخساری دەستەواژەی (ناو)‌و (ئاوەڵناو) كورت دەكاتەوە، وەك: [ناو : (ێك) : (ی: ئاوەڵناو ] : كەسێكی جوان بە شێوازێكی كورتتر: [ناو : (ێك) :( ……): ئاوەڵناو] : كەسێك جوان یان زۆر كورتتر: [ناوەڵناو: (ێك) : (….) : …….]: جوانێك لە چینی دووەمدا، دەنگی (ك) بەرەو خپ بوون چووەو زۆر بەدەگمەن دەگووترێت (كەسێك جوان).

دووەم: سەمتی ئاوەڵناو نیشانەی ناسراوی (ەكە)و نیشانەی نەناسراوی(ێك) وەرناگرێت، چونكە ئەم دوو نیشانەیە هی سەمتی (ناو)ن، نەك هی(ئاوەڵناو). هەر بۆ پرۆڤە، ئەگەر گوترا: جوانەكە، درێژەكە، سوورەكە لە ڕەسەندا، ئەم دەستەواژانە بریتین لە : كەسە جوانەكە، گوڵە جوانەكە دارە درێژەكە، پیاوە درێژەكە بەردە سوورەكە، جلە سوورەكە یان، ئەگەر گوترا: جوانێك، درێژێك، سوورێك ئەوان، لە ڕەسەندا ئەم دەستەواژانە دەبن بە: كچێكی جوان، كەسێكی جوان پیاوێكی درێژ، دارێكی درێژ بەردێكی سوور، جلێكی سوور لەڕاستیدا، لەهەر جێیەكدا نیشانەی(ەكە)‌و(ێك) ببینین بە (ئاوەڵناو)ەوە، ئەوا ئەو ئاوەڵناوە بە (بێگار) هەڵی گرتووە، چونكە لەڕەسەندا هی ناوێكە كە رێزمانەكە ڕێ ی داوە لابچێت. بۆ نموونە دوو(ناو) هەیە لە دەستەواژەیەكدا، وەك: (گوڵ)ی (باخ) هەر لەبەر ئەوە، دەتوانین دوو جار نیشانەی ناسراوی(ەكە) باربكەین، وەك: گوڵ(ەكە)ی باخـ (ـەكە) یان، دەتوانین دووجار نیشانەی نەناسراوی (ێك) بار بكەین، وەك: گوڵ(ێك)ی باخـ (ێك) لەبەرانبەردا، یەك ناو هەیە لە دەستەواژەیەكدا، وەك: (گوڵ)ی (سوور) هەر لەبەر دەتوانین یەك جار نیشانەی ناسراوی (ەكە) بار بكەین، وەك: گوڵە سوور(ەكە) یان، دەتوانێن یەكجار نیشانەی نەناسراوی (ێك) باربكەین، وەك: گوڵ(ێك)ی سوور ئەم ڕاستیەش بریتیە لەبەلگەڵەیەكی (پتەو) بۆ گەڕاندنەوەی هەردوو نیشانەی (ەكە)و(ێك) بۆ رێزمانی (ناو)، نەك (ئاوەڵناو).

سێیەم: نیشانەی كۆ(ان) هی سەمتی (ناو) نییە بەڵكو هی سەمتی (ئاوەڵناوە)‌و بۆ كەسان بەكاردەهێنرێت، وەك: جوان: جوانان گێل: گێلان زرنگ: زرنگان ژیر: ژیران لە ئەم ڕووەوە، نیشانەی كۆ(ان)، ناچێتەسەر ئاوەڵناوێك كە نەبێت بە پاڵپشتێكی (بەجێ) بۆ كەسێك. لەلایەكی ترەوە، نیشانەی كۆ(ان) دەچێتە سەر دیوی(ئاوەڵناو) لەهەندێك ناوی دوو فاق دا، وەك: پیاو: پیاوان ژن: ژنان كچ: كچان كوڕ: كۆڕان بێ گومان ، لەڕێزمانی دێرینی كوریدا هێشتا نیشانەی كۆ(ان) دەدرێتە پاڵ (ناو)، نەك (ئا وەڵناو). لە ئەم گۆشە نیگایەوە، چەندین نموونەی خواروخیچ ڕێزكراون لەئاستی ناوی كۆدا.

چوارەم: هەر ئاوەڵناوێك خانەیەك هەڵ دەگرێت لە نووكەوە بۆ (ناو)ێك كە ئاوەڵناوێكی تەرخانكراوی لەگەڵدا چێ دەكات، وەك: (…..) پاك (دڵ)پاك: ئەو كەسەی دڵ(ی) پاكە. (دەست)پاك: ئەو كەسەی (دەستـ)ی پاكە (ڕوو) پاك: ئەو كەسەی ڕوو(ی) پاكە لەڕاستیدا، ئا وەڵناوی پاك تەرخان دەكرێت بۆ (بەش)ێك لە كەسێكدا، یان لە چشتێك دا. بۆ نموونە، ئاوەڵناوی(دڵپاك) واتای (دڵی پاك) هەڵ دەگرێت لەئاستی (كەس) ێكدا كە خاوەن ئەو دڵە پاكەیە.

پێنجەم: ئامرازی (ـە)، لە ئاستی نیشانەی ناساندن(ەكە)‌و لە ئاستی(ئامرازی نیشانە)، دەستەواژەی (ناو)‌و(ئاوەڵناو) ئامرازی بەستن(ی) دەگۆڕێت بۆ ئامرازای(ـە)، وەك: [دار(ی) سەوز] ئەو [ دارە(ە)سەوز]ە [ دار(ە) سەوز]ەكە

شەشەم: وەك لە خاڵی سێیەمدا باس كرا، هەندێك جار ڕووبەری سەمتی(ئاوەڵناو)‌و ڕووبەری سەمتی (ناو) دەبن بە هاوبەشی، واتە، هەندێك ووشەی كوردی هەیە كە دیوی(ناو)‌و دیوی (ئاوەڵناوی) ی هەیە، وەك:

لە دیوی (ناو)دا‌و دەگووترێت: پیاوێك، دوو پیاو، پیاوەكە، ئەو پیاوە،……… لەدیوی (ئاوەڵناو) دا، دەگووترێت: هاوڕێی پیاو، پیاوەتی، بە پیاوی، پیاوتر، پیاوترین، پیاوان، ، ناپیاو(پیاوو ناپیاو)…. یان دەشێت هەردوو ڕووبەرەكە پێكەوە بكەین بە نموونەو بەرێزبەندی (ناو، پاشان، ئاوەڵناو)وەك: پیاوی پیاو، ئەو پیاوە ناپیاوە، پیاوە پیاوەكان، پیاوە ناپیاوەكە، پیاوە پیاوەكە، پیاوێكی پیاو، پیاوێكی پیاوانە، … حەوتەم: ئاوەڵناو ئەدگاری بەراورد‌و پلەی چەندێتی هەڵدەگرێت، وەك: -پلەی بەراورد، وەك: جوان: جوانتر : جوانترین -پلەی چەندێتی، وەك: زۆر جوان، كەم جوان، نە ختێك جوان، هەرە جوان -پلە زێدەڕۆیی، وەك: شیلان باش باشەكەی هەڵ ببژێرە (واتە هەرە باشەكە) ئێمە سێوە خراپ خراپەكەمان بەركەوتووە (واتە هەرە خراپەكە) ئەوان جوان جوانەكەیان بردووە (واتە هەر جوانەكە)

هەشتەم: ئاوەڵناو دەبێت بە(ناوی واتایی) دەبێت بە ئاوەڵگوزارە، وەك: جوان : جوانی : بە(جوانی) نیان: نیانی : بە(نیانی) پان: پانی : بە( پانی) ڕێك : ڕێكی : بە (ڕێكی) فراوان:فراوانی : بە (فراوانی)

6-ئەركەكانی ئاوەڵناو : لە ڕێزمانی كوریدا، توخمی (ئاوەڵناو) چەندین ئەركێكی وشەسازییانەی لە ئەستۆیە‌و بە س، واتە، ئاوەڵناو بۆی نییە بەڕەسەنی ئەركێكی رستەسازییانە بگێڕێت لە جیاتی توخمی (ناو). بە واتایەكی دن، ئاوەڵناو نابێت بە (بكەر)، یان بە (بەركار)، یان بە بەركاری ناڕاستەوخۆ. ئەمەو لەڕووی ئەركەوە، دەشێت ئەو كەلینانە دیاری بكەین كە ئاوەڵناو پڕیان دەكاتەوە، وەك:

ئەركی یەكەم: پەسن كردنی ( ناو) : لە ئەم ئەركەدا ڕێز بەندێك چی دەبێت لە چەشنی : وەك

 :  :

 : :

	ئامرازی بەستن
ئاو	ی	ڕوون
جل	ی	تەڕ
خاک	ی	وشک
گوڵ	ی	زەرد
سێو	ی	مزر

بزوێنەری سەرەكی لە ئەم دەستەواژەیەدا بریتیە لە ئامرازی بەستن(ی)، كە لە نووكەوە (ناو)ێكی هەڵگرتووەو كە لە كلكەوە ( ئاوەڵناو)ێكی لەتەكدا جووت كردووە. لە ئەم جۆرە دەستەواژەیەدا چەند ڕاستیەك هەیە كە بە هیچ جۆرێك لە دەستەواژەی تردا نییە، وەك: یەكەم: ئەگەر دەستەواژەكە ببێت بە بارگەی ئامرازی ناساندن (ەكە)، ئەوا ئامرازی بەستن(ی) ڕوخسار دەگۆڕێت بۆ (ـە)، وەك: ئاو: ە : ڕوونكە گوڵا: ە : زەردەكە سێوە: ە : مزرەكە جل: ە : تەڕەكە خاك: ە : وشكەكە دووەم: بەهەمان شێواز ، ئەگەر دەستەواژەكە ببێت بە بارگە ئامرازی نیشانەو ئامرازی گەیەنەر، ئەوا ئامرازی (ی) دەگۆڕت بۆ (ـە)، وەك: ئەو (ئاو: ە : ڕوون)ـە ئەو (گوڵ: ە : زەردە)ـە ئەو (سێو: ە : مرز)ـە ئەو (جل: ە : تەڕ)ـە ئەو (خاك: ە : وشك)ـە

سێیەم: دەرئاژیننی ئامرازی (ی) لەدەستەواژەكە دەبێت بە هۆی پەیدابوونی (ئاوەڵناوی تەرخانكراو)، وەك: ئاو: …..: ڕوون كووپەی (ئاو ڕوون) گوڵ: …..: زەرد داری (گوڵزەرد) سێو: …. : مزر دارسێو (سێو مزر) جل: ….. : تەڕ منداڵی (جڵ تەڕ) خاك: …. : وشك بیانی (خاكوشك) بێگومان، ناوەڕۆكی ئەو سێ خاڵەی سەرەوە دەشێت بكرێن بە (ئاوەڵناو ناسەوە) بۆ ناسینەوەی (ئاوەڵناو) لە دەستەواژەی لێڵەكاندا.

ئەركی دووەم: پاڵپشت بۆ كاری (بوونی ئێستایی): لە ڕێزمانی كوریدا، مەكینەی كاری(بوونی ئێستایی) زۆر بەهێزە بۆ هەرس كردنی هەر ئاوەڵناوێكی (بەجێ). لە ئەم ڕووەوە، چالاكییە ڕستەسازییانەكە دەگەڕێتە بۆ كاری(بوونی ئێستایی)، بەڵام چاڵاكییە وتاییەكە دەگەڕێتەوە بۆ (ئاوەڵناو). واتە، كاتێك كە كاری بوونی ئێستایی وتوخمی ئاوەڵناو لەیەكتری جووت دەبن، ئاوەڵناوەكە دەبێت بەجۆرێك لە (واتا بەست)، یان( واتا هێن)‌و چاڵاكییە ڕستەسازییەكە كاری( بوونی ئێستایی )لەسەر گرێژەنەو تەوەری واتایەك دەبەستێت، وەك: شیلان جوان( ـە) لە ڕاستیدا، ئەركی ڕستەسازییانە لە ئەستۆی كاری(بوونی ئێستایی) دایە، كەچی ئەركی واتایی بەشێوەیەكی (ستاتیكی) لە ئەستۆی ئاوەڵناوەكەدایە، بەڵام واتای كاری (بوونی ئێستایی) دەیخاتە سەر باری (داینامیكی). بەواتایەكی دن، واتای ڕستەكە تێكەڵەیەكی داڕێژراوە، بەڵام بارە ڕستەسازییەكەی سادەیە. ئەمەو لەڕووی ڕێزبەندەوە، ئەم جۆرە دەستەواژەیە ڕێسایەك دەخەنەڕوو، وەك:

یان:

بێگومان، ئەمە كۆتایی رێگاكە نییە، چونكە ئەو ڕێزبەندە دوو خانەی بۆشی تێدا هەیە كە دەكەونە نێوان ئاوەڵناو(جوان) ‌ورێژەی كاری بوونی ئێستایی(ـە)، وەك:

لە پلیكانەی كاردا، خانەی یەكەم بۆ نیشانەی نەرێ( نی ) تەرخان كراوە‌و خانەی دووەم بەبێ (بارگە) دەمێنێتەوە، وەك: (ناو) : ئاوەڵناو : (نەرێ ): ( ……) : بوونی ئێستایی (شیلان) : زیرەك: (نی) : (……) : یـ ( ـە )

ئەركی سێیەم: بەتریبی لەگەڵ (بوونی ئێستایی ) : كاری (بوونی بوونایەتی) خانەیەكی بۆشی هەڵگرتووە بۆ هەر ئاوەڵناوێكی (بەجێ)، بەهەمان (رێزبەند)ی كاری بوونی ئێستایی، وەك: ئاوەكە گەرم دەبێت لە ئێرەشدا، ڕێژەكانی كاری بوونی بوونایەتی تەوەر دەبەستن لەسەر واتای (ئاوەڵناو ) ێك‌و چاوگێك چی دەكەن لە چەشنی (گەرم بوون). لە ڕاستیدا، هەردوو كاری بوونی ئێستایی(گەرمێتی)‌و بوونی بوونایەتی(گەرمبوون) دوو دیون بۆ یەك (كار)، وەك:

دیوی یەكەم: لە نموونەیەكدا، وەك: ئاوەكە گەرمە ڕووداوی كارەكە زۆر كورت‌و سستەو كاتخایەن نییەو وێنەیەكی (وەستاو)پیشان دەدات لە (چركە)یەكدا، یان لە (ترووكە)یەكدا، لە چەشنی وێنەیەكی فۆتۆگرافی.

دیوی دووەم: لە نموونەیەكدا، وەك: ئاوەكە گەرم دەبێت ڕووداوی كارەكە درێژەی هەیەو لەسەر پەیژەی (كات) رادەخر ێت‌و فیلمێكی ڤیدیۆیی‌و (جووڵاو) پیشان دەدات. هەر لەبەر ئەوە، نیشانەی نەرێ(نی) دەگۆڕێت، بە (نە)، وەك: -بوونی ئیستایی (گەرمێتی) : ئاوەكە گەرمـ (…) ـە ئاوەكە گەرمـ ( نی) ـە -بوونی بوونایەتی ( گەرمبوون): ئاوەكە گەرمـ (…) دەبێت. ئاوەكە گەرمـ (نە) دەبێت (*) لە ڕێزمانی كوردی، لە ڕانەبردوودا، هەردوو كۆلكەی (نە)‌و (دە) یەك دەگرن‌و دەبن بە (نا)، وەك: ئاوەكە گەرم (نا) بێت لەلایەكی ترەوە، لە ئاستی كاری بوونی بوونایەتیدا، گشت چاوگێك كە بە ئاوەڵناو ڕۆنرابێت وەك ( گەرمبوون) لە دیوی تێپەڕدا دەبێت بە (گەرمكردن)، وەك: جوان بوون: جوان كردن سارد بوون : ساردكردن تاڵ بوون : تاڵ كردن ژیربوونەوە: ژیركردنەوە ئەركی چوارەم: چێ‌ كردنی ناوی واتایی: لە ڕێزمانی كوردیدا گشت ئاوەڵناوێك بۆی هەیە ناوی واتایی چێ بكات، بە ئەم شێوەیە: -ئاوەڵناو دەتوانێت نیشانەی ناوی واتایی (ی) وەربگرێت ، وەك: جوان + ی : (جوانی) پاك +ی : (پاكی) ڕێك +ی : (ڕێكی) سوور+ی : سووری سارد : ساردی -ئاوەڵناو دەتوانێت مۆرفیمی ئێستایی (ـە) و نیشانەی ناوی واتایی وەربگرێت، بۆ ئەوەی (چاوگ)ێك دروست بكات بۆ كاری بوونی ئێستایی، وەك : جوان + ـە + ی : (جوانەتی، جوانێتی) پاك + ـە + ی : ( پاكەتی ، پاكێتی) ڕێك + ـە + ی : (ڕێكەتی ، ڕێكێتی ) سوور+ ـە + ی : (سوورەتی ، سوورێتی) سارد + ـە + ی : (ساردەتی، ساردێتی) -ئاوەڵناو بۆی هەیە پاشكۆی (ایی) وەربگرێت، بۆ خەست كردنەوەی واتای ئاوەڵناوێك لە جێ یەكدا وەك: تاریك + ایی : تاریكایی باریك+ ایی : باریكایی تەنك + ایی : تەنكایی ئەستوور+ ایی : ئەستوورایی سەوز+ ایی : سەوزایی -ئاوەڵناو بۆی هەیە پاشكۆی(ایەتی) وەربگرێت، بۆ یداری كردنی پەیوەندی لە نێوان كەسانی كۆمەڵگەدا، وەك: خوشك + ایەتی : خوشكایەتی باوك+ ایەتی : باوكایەتی كورد + ایەتی : كوردایەتی بێگومان، لە زمانی كوردیدا، ئاوەڵناو بۆی هەیە تا چوار جۆر لە ناوی واتایی چێ بكات، ئەمەو لە پاشكۆی (یەتی)‌و (ایەتی)دا، توخمی كاری بوون(ـە) بەكارهێنراوەو لە ئەوجۆرە ناوەدا، وەك( خۆشكەتی‌و خۆشكایەتی)، دەنگی (ت) دەركەوتووە، چونكە مۆرفیمی ئێستایی(ـە) لەڕەسەندا دەنگی خپی (ت) هەڵدەگرێت‌و بە زەبری بزوێنی (ی) ئەو دەنگە زیندوو بووەتەوە‌و بڕگەی (تی) چێ‌ كردووە.

ئەركی پێنجەم: وەرگرتنی نیشانەی كۆ(ان)بۆ ناوی كەسان: لە ئەو قوژبنە واتاییەدا، كە ئاوەڵناو توخمی (كەسانی ژیر) هەڵدەگرێت، نیشانەی كۆ(ان) دەچێتە سەر ئاوەڵناوەكە، وەك: چاك: چاكان: كەسانی چاك زانا: زانایان: كەسانی ز انا وریا: وریایان: كەسانی وریان بلیمەت: بلیمەتان: كەسانی بلیمەت لەئەم نموونانەدا، ناتوانین بڵێین: كەسانی پاكان (*) كەسانی بلیمەتان (*) ………………… بێگومان لە ئاستی ئاوەڵناوەكەدا( پاك، بلیمەت) نیشانەی كۆ(ان) توخمی (كەس)‌و توخمی (كۆ)ی ڕێژتووە‌و نابێت لەهەمان دەستەواژەدا دووبارەیان بكەینەوە.

ئەركی شەشەم: چێ‌ كردنی ئاوەڵناوی تەرخانكراو: ئاوەڵناو هەر لەسروشتەوە بریتیە لە (زایەنەر)ێكی بلیمەت بۆ زایاندنی وشەی نوێی لەژێر ناوی (ئاوەڵناوی تەرخانكراو). بۆ نموونە، ئاوەڵناوی (درێژ) بۆی هەیە ببێت بە : (……)درێژ (دەست)درێژ (دار)درێژ (گۆچان)درێژ (مل)درێژ (گوێ)درێژ (لاق)درێژ (لووت)درێژ (چیڕە)درێژ (نوزە)درێژ (دەستك)درێژ بێگومان، دەرگای ئەم میكانیزمە واڵایە چی بەڕووی (ناو)ی كوردیدا‌و چی بەڕووی وشەی بیانیدا، وەك: (ئەریاڵ)درێژ (شەفت)درێژ (شاسی)درێژ (وایەر)درێژ

ئەركی حەوتەم: چێ‌ كردنی دژ واتا: ئاوەڵناو نیشانەیەكی تایبەتی خۆی هەیە لە چەشنی (نا) بۆ بەزەبری(نەرێنی) بەرانبەر بە (ئەرێنی)‌و وەك: تەبا: ناتەبا شاد: ناشاد ڕێك : ناڕێك خۆش: ناخۆش پاك : ناپاك ڕەوا : ناڕەوا دروست : نادروست بەجێ : نابەجێ لەبار : نالەبار كەس : ناكەس پیاو :ناپیاو شاز :ناشاز ساز : ناساز بێگومان، ئەم میكانیزمە لەسەر گشت ئاوەڵناوێك ناگەڕێت بەئاسانی، مەگەر لەسەر ئەوانەی كە دژواتایان نییە، بۆ نموونە ئاوەڵناوی (پاك) دوو دژواتای هەیە(پیس)‌و(ناپاك). لەباری یەكەمدا، جووت واتایی (چشتی پیس‌و چشتی پاك) دەچەسپێت، بەڵام لەباری دووەمدا واتای (كەسی پاك‌و كەسی ناپاك) دەچەسپێت، بەواتای(پاكان‌و ناپاكان). لەلایەكی ترەوە، پێدەچێت كە ئاوەڵناوی(نامۆ) لەدیوی نەرێدا بریتی بێت لە (مۆ)، وەك لە (دەستەمۆ) دا هەیە.

ئەركی هەشتەم: كورت كردنەوەی كۆمەڵەی (ناو): ئاوەڵناو بۆی هەیە بچێتە جێی (ناو)‌و شەبەنگی (ناو) وەربگرێت،

وەك: (بەرد)(ێك) ی(بچووك) بچووك (ێك) (كەس)(ێك)ی(جوان) جوان(ێك) بەپێ ی ئەم میكانیزمە، كە ڕێزمانی كوردی رێی داوە لە كورتكردنەوەی (كۆمەڵەی ناو)دا، ئاوەڵناو دەچێتە پێشەوەو بەرچاوی ڕێزماننووسان لێڵ دەكات وا دەزانن كە (ئاوەڵناو) ئەركی سنتاكسی هەیە، هەر بۆ نموونە، دەگووترێت

: بەردێكی بچووك بهێنە یان بەكورتی : بچووكێك بهێنە یان ، لە ڕۆڵی بكەردا:

: بەردێكی بچووك كەوتە خوارەوە یان، بەكورتی: بچووكێك كەوتە خوارەوە سەرەڕای ئەوەی گوترا، دەستەواژەی : (بەرد)(ێك)(ی) بچووك بۆی هەیە بگۆڕێت بۆ: (بەرد)(ێ) بچووك بەواتایەكی دی،

دەستەواژەكە بۆی هەیە، چەند فۆرمێك وەربگرێت، وەك:

1 – بەردێكی بچووك

2 – بەردێ بچووك(بەدرێك بچووك)

3 – بچووكێك بە سەرنجێكی هورد لە كورت بوونەوەی ئەو دەستەواژەیە، دەردەكەوێت كە چۆن (كۆمەڵەی ناو) كرژ دەبێتەوەو هەندێ لە مۆرفیمەكان لادەبات‌و هەر هەموویان لەسەر (ئاوەڵناو) كۆ دەكاتەوەو ڕامانەكانیان دەپارێزێت. لە دەستەواژەی (بەردی بچووك)دا، دیوێكی تر دروست بووە لە دەستەواژەی (بەردێكی بچووك)ەوە. لە ئەم هەڵس‌و كەوتەدا، هەر یەك لەئامرازی (ی)و لەدەنگی (ك) سووك كراون لە گۆكردندا، بەڵام واتاكەیان پارێزراوە.

ئەركی نۆیەم: چێ كردنی ئاوەڵگوزارە

: ئەركێكی تری(ئاوەڵناو) بریتیە لە چی كردنی (ئاوەڵگوزارە)ی چۆنێتی ڕوودانی كاری نێو ڕستە.

لە ئەم كردەوەیەدا، ئاوەڵناو بۆی هەیە سێ جۆر لە ئاوەڵگوزارەپێك بهێنێت، وەك

: یەكەم: بەیاریدەیی ئامرازی (بە) لەگەڵ ناوی واتایی، وەك: شیلان(بەجوانی )ئیش دەكات

دووەم: بە بەكارهێنانی (ئاوەڵناو) بەڕاستەوخۆی وەك (ئاوەڵگوزارە)، وەك: شیلان (جوان) ئیش دەكات سێ

یەم: بە بەكارهێنانی ئاوەڵناوی دووبارە، وەك: شیلان (هێدی هێدی) نامە دەنووسێت

لە خاڵی دووەمدا، سەمتی(ئاوەڵناو) توێژاڵێكی فڕی داوە بۆ (ئاوەڵگوزارە).

7 – قەوارەی ( ناو) و قەوارەی ( ئاوەڵناو): بۆ گەمارۆدانی كێشەی قەوارەی ( ناو)‌و قەوارەی ئاوەڵناو، دەشێت چەند بنەمایەك دابڕێژین، وەك: بنەمای (1): نیشانەی ناسیاوی (ەكە) هی قەوارەی (ناو)ە، نەك (ئاوەڵناو).

بنەمای (2): نیشانەی نەناسراوی (ێك) هی قەوارەی (ناو)ە ، نەك (ئاوەڵناو).

بنەمای (3): نیشانەی كۆ (ان) هی قەوارەی (ئاوەڵناو)ە ، نەك (ناو).

بنەمای (4): نیشانەی كۆ(ان) هی ئامرازی ناسراوی (ەكە)یە‌و هی ئامرازی ئاماژەیە، نەك هی (ناو).

بنەمای (5): قەوارەی (ئاوەڵناو) سەربەخۆ نییەو هی قەوارەی (ناو)ە. بۆ نموونە، ئەگەر گوترا: دارە جوانەكان چەند توخمێك لەئارادایە، وەك: دار: ە: جوان: ەكە: ان

بەپێی بنەمای (1) نیشانەی ناسیاوی (ەكە) هی ناوەكەیە (دار)،

وەك: بەپێ ی بنەمای (2) نیشانەی كۆ(ا ن) هی نیشانەی (ەكە)یەو بە ڕێگای ئەم نیشانەیەوە گەیشتووە بە قەوارەی ناوی (دار):

بەپێ ی بنەمای (4)، قەوارەی (ئاوەڵناو) هی (ناو)ە،

وەك بنەمای (6) : دەشێت ( ئاوەڵناو) ناوێك هەڵ بگرێت لە نووكەوە ببێت بە ئاوەڵناوی تەرخانكراو، وەك: جوان: گوڵ جوان : داری ( گوڵجوان)

بە ئەم پێ یە دەشێت قەوارەی ناو ئاڵۆز تر بكەین،

وەك: بنەمای (7) : قەوارەی ناو دەشێت بترنجێتە نێو قەوارەی ئامرازی ئاماژەوە، وەك:

لە قەوارەی ئامرازی نیشانەدا، نە نیشانەی(كۆ)‌و نە نیشانەی نەناسراوی پەسەندین، چونكە ئامرازی نیشانە لە ڕەسەنەوە توخمی (ناسراوی)‌و نیشانەی كۆی خۆی هەیە.

 

8- سەلماندنی باری ئاوەڵناوی: بۆ سەلماندنی باری ئاوەڵناوی پەنا دەبەین بۆ ئەندازەكان‌ و ئەو ئاوەڵناوەی كە شێلووە و بەرمەبەستە دەی خەینە بەر شیكار.

لە ئەم ڕووەوە، ڕوودەكەین لە نموونە تەم‌و مژدارەكان، وەك: نموونەی یەكەم

: ئاوەڵناوی داڕێژراو بە ئامرازی(ی) بەرادەی (ناو) ێك، وەك (هەولێر).

– ئەندازەی یەكەم: ژنی هەولێری: ژن – هەولێری واتە: ئەو كەسەی كە ژنەكەی هەولێریە

– ئەندازەی دووەم: ژنی هەولێری: ژنە هەولێرییەكە هەر بۆ پڕاوە، تەنها یەكجار دەتوانین ئامرازی (ەكە) بەكاربهێنی.

– ئەندازەی سێ یەم: لە ئەندازەی دووەمدا ئامرازی (ی) وەرچەرخاوە بۆ (ـە)

– ئەندازەی چوارەم: ژنی هەولێری: ئەو ژنە هەولێرییە ئامرازی نیشانە( ئەو….ە) ئامرازی (ی) گۆڕیوە بۆ (ـە)

– ئەندازەی پێنجەم: هەولێری + ان هەولێریان ئاوەڵناوی هەولێری نیشانەی كۆ ( ان)ی وەرگرتووە، بۆ ( كەسان).

– ئەندازەی شەشەم : هەولێری + (ی) = هەولێری = ناوی واتایی وەك دەگوترێت: شیلان بەهەولێری قسەدەكات

– ئەندازەی حەوتەم: شیلان هەولێرییە لە ئیرەدا، ناتوانین بڵێین: شیلان بریتیە لە هەولێری (*) چونكە وشەی هەولێری ئاوەڵناوەو (ناو )نییە

– ئەندازەی هەشتەم: لە ئاستی ئاوەڵناوی (هەولێری)دا، ئەندازەی هەشتەم ناچەسپێت.

– ئەندازەی نۆیەم: شیلان هەولێری ترە لە ئازاد یان : لە نێو ئێمەدا، هەولێری ترین كەس شیلانە

– ئەندازەی دەیەم: كەسێكی هەولێری دەبێت بە: كەسێ هەولێری یان : هەولێرییەك

– ئەندازەی شەشەم : ئەم ئەندازەیە ناچەسپێت.

– ئەندازەی حەوتەم : ئەندازەی حەوتەم دەچەسپێت، چونكە ناتوانین بڵێن: جلەكە بریتیە لە خۆڵاوی لە جیاتی جلەكە خۆڵاوییە

– ئەندازەی هەشتم: جلەكەم خۆڵاوی دەبێت یان، لە باری تێپەڕدا : تۆ جلەكەی من خۆڵاوی دەكەیت

– ئەندازەی نۆیەم: جلەكەی شیلان خۆڵاوی ترە لە جلەكەی من یان شیلان خۆڵاوی ترین جلی لەبەركردووە

– ئەندازەی دەیەم: جلێكی خۆڵاوی دەبێت بە : جلێ خۆڵاوی یان، خۆڵاوییەك وەك دەگوترێت : خۆڵاوییەك بهێنە لەجیاتی: جلێكی خۆڵاوی بهێنە

نموونەی سێیەم: لە ڕیزە ئاوەڵناوێكدا كە بە پاشگری (ـەم)و (ژمارە)یەك چی كراون، وەك( یەكەم، دووەم، سێیەم، چوارە، پێنجەم، ….)

نەختێك لێڵێ هەیە وەدەشێت بە گەزافی ئەندازەكان ( توخمی ئاوەڵناو) بناسرێتەوە. بۆ پرۆڤە، ئاوەڵناوی (یەكەم) بە ئەم چەشنە دەناسرێتەوە:

– ئەندازەی یەكەم : ناوی یەكەم : ( ناو – یەكەم) واتە، ئەو كەسەی كە ناوی یەكەمە لە ریزەكەدا، وەك: ئایا ناو یەكەمەكە كێ یە؟   -ئەندازەی دووەم: ناوە یەكەمەكە -ئەندازەی سێ ؟

.

لە ئاستی ئاوەڵناوی كەسییدا، گشت ئاوەڵناوێك بۆی هەیە نیشانەی كۆ( ان) وەربگرێت.

ئاوەڵناو بریتیە لە چینی بنەڕەت بۆ (ناوی واتایی).

لەدەستەواژەی (ناو : ئاوەڵناو)دا، نابێت‌و ناشێت دەستەواژەی( بریتی بوون لە ….) بەكاربهێنرێت.

هەندێك (ناو)ی زمانی كوردی، دیوی ئاوەڵناوی هەیە، وەك( منداڵ، دایك، ژن، كچ، ….).

ئاوەڵناو بۆی هەیە ببێت بە (پاڵپشت) بۆ كاری (بوونی ئێستایی).

ئاوەڵناو بۆی هەیە ببێت بە (پاڵپشت) بۆ كاری بوونی بوونایەتی‌و دیوە تێپەڕەكەی (كردن)، وەك : (جوان) بوون( تێنەپەڕ) : جوان كردن (تێپەڕ)

ئاوەڵناو پلەی بەراوردی هەیە بەئامرازی (-تر- ترین- هەرە- ….)

لەئاستی ئەو ئاوەڵناوانەدا كە دژواتایان  نییە نیشانەی نەرێ(نا) برەوی هەیە، وەك (ناڕێك، ناڕەوا، ….)

لە ئاستی ئەو ئەندازانەدا كە لەم نووسینەدا بەكارهێنراون، هەر ئەندازەیەك گەزاڤی خۆی هەیە بەسەر ئەو ناوانەدا كە لەجێ ی (ئاوەڵناو) دادەنیشن.

ئاوەڵناو بۆی هەیە پەسنی(ناو)بكات، وەك (ئاسمانی شین، دەزووی باریك، مرۆڤی سەلار، ….)

ئاوەڵناو بۆی هەیە بەسێ جۆر رووبكات لە ئاوەڵگوزارە، وەك:     –

لەگەڵ ئامرازی (بە) ، وەك: بە (ورد)ی، بە درژدی     –

بەڕاستەوخۆیی، وەك: شیلان زۆر (هێواش) دەڕوات     –

بە دووبارەبوونەوە، وەك: شیلان (هێواش هێواش) دەڕوات.

 

.

ئاوه‌ڵناو aweľnaw

•  لە وشەسازییدا
•  لە واتاسازییدا
•  وەك تەواوكەری( ناو)، لە ڕستەسازیدا.

ئەمەو لە ئاستی  ڕێزمانی( ئاوەڵناو)دا ئاڵۆزییەكی یەكجار زۆر هەیە‌ و لە هەندێك جێدا، ناتوانرێت بە ئاسانی بناسرێتەوە، چونكە لەگەڵ بەشە ئاخاوتنەكانی تردا تێكەڵ دەبێت.

لە ئەم نووسینەدا نزیكەی (10) دە ئەندازە بەكارهێنراو‌كراون بە سەنگی مەحەك بۆ ناسینەوەی مژاری( ئاوەڵناو)‌و پاوانكردنی لە ڕووبەری بەشە ئاخاوتنی خۆیدا.

. چی بۆ جوداكردنەوەی ( ناو) ‌و ( ئاوەڵناو)‌و چی بۆ دۆزینەوەی توخمی( ئاوەڵناو) لە هەندێك وشەی تەمومژداردا.

لەلایەكی ترەوە، ئێمە ویستوومانە سەمتی ( ئاوەڵناو) سەنگینتر‌و رەنگینتر بكەین بەڕێزمانە ڕەسەنەكەی خۆی‌ و لە تەرازووی ڕێزمانی كوردیدا ماك‌و مۆركی دەربخەین، واتە تێ بكۆشین‌ و نەهێڵێن چەمكی ( ئاوەڵناو) بێ شكۆ بێت‌ و بەبەشە ئاخاوتنێكی لاوەكی دابنرێت، وەك هەندێك لە مامۆستایانی زمانی ئینگلیزی، بە بڕشتی ڕێزمانی ئینگلیزی ئەسپی خۆیان تاوداوە لە ڕێزمانی ( ئاوەڵناو)دا. بێ گومان، دەبێت زمانی كوردی بزانین بە (ڕێزمان) نەك بە زمانی شیری، ئەوسا ڕێزمانی( ئاوەڵناو) بەراوردبكەین بە زمانانی تر. لە كۆپلەی ( چەند ڕاستیەك لە ڕێزمانی ئاوەڵناودا)، چەند دیاردەیەك خراونەتە ڕوو، كە زۆر بەدەگمەن هەستیان پێكراوە لە ڕێزمانی كوردیدا. لە ڕاستیدا، ئەو دیاردانە بریتین لە زەمینەی ڕێزمانی ئاوەڵناو ‌و ئەوانەی كە دەیانەوێت لەسەر ( ئاوەڵناو) بنووسن، دەبێت لە یەكەم هەنگاو دا ئەو مۆركانەیان هەرس بكەن بە ڕێزمان، ئەوسا هەنگاو بكەنەوە لە ڕێزمانی ئاوەڵناوی كوردیدا. بەواتایەكی تر، زۆر ناڕێكە‌و زۆر ناسازە كە بە ڕێزمانی زمانێكی تر بیربكەینەوە ‌و ڕێزمانی زمانی كوردی بنووسینەوە، بە تایبەتی لە ئەو ئاستەدا كە گومان بخەینە سەر( بەشە ئاخاوتن)ێكی گرنگ، وەك ( ئاوەڵناو).  لە ئەم ڕووە وە، نووسینەكانی ئەو مامۆستایانە زۆر بابەتی خستووەتە ڕوو، بەڵام لە ئەو گۆشە نیگایەوە گومان بخرێتە سەر بەشە ئاخاوتنی ( ئاوەڵناو)، نەختێك پەلەكردن‌و نەختێك زێدەڕۆیی دەركەوتووە، بە واتایەكی تر، دەبا جۆرە بابەتی ئاوها گرنگ ‌و ناسك لەكاتێكدا بەهژێنرابا، كە ڕێزمانی ئاوەڵناو چێوەرێژبا‌و لە خودی ڕێزمانی ئاخاوتنی كوردییەوە خزمەت كرابا. بە داخەوە، لە زۆربابەتی ڕێزمانیدا، بڕشتی ڕێزمانی زمانانی تر پێشی بڕشتی ڕێزمانی كوردی كەوتووە‌ و ڕێزمانی كوردی بە جێماوە لە نووسینەوەی بابەتەكەدا ناسینەوەی ئاوەڵناو: لە ڕێزمانی كوردییدا چەند ئەندازەیەك هەیە بۆ ناسینەوەی( ئاوەڵناو)‌ و جیاكردنەوەی لە بەشەكانی تری ئاخاوتن، وەك: ئەندازەی یەكەم : تەرخانكردنی ئاوەڵناو : بۆ نموونەی، دەتوانین دوو دەستەواژە بخەینەڕوو، وەك : دیوار: ی : بەرزدیوار: ی: خانوو لە نموونەی یەكەمدا، ئامرازی خستنەسەر( ی) خراوەتە نێوان( ناو) ‌و ( ئاوەڵناو) ‌و لە نموونەی دووەمدا، خراوەتە نێوان( ناو) ‌و (ناو) ێكی تر. لە ئەم هەڵوێستەدا، دەتوانین ئامرازی( ی) لاببەین لە هەردوو نموونەكەدا، وەك: دیوار: ی : بەرز  ¬  دیوار – بەرز  دیوار: ی : خانوو ¬  دیوار- خانوو لە نموونەیەی یەكەمدا، ئاوەڵناوی تەرخانكراو پەیدابووە وەك   باڵابەرز،  لووت بەرز، سەربەرز، پاژنەبەرز . لە نموونەی دووەمدا، بزڕكان پەیدابووە‌ و نا ڕێزمان هاتووەتە ئاراوە، بەڵام لە نموونەیەكدا وەك : دیواربەرز، دیوارنزم، دیوارشین، دیوارسارد، دیوارپتەو، دیوارزبر، دیوارلووس، دیوارگڕ، دیواربۆش، دیوارپڕ، دیوارتەڕ، دیوارپان، دیوارباریك، دیوارڕاست، دیوارگێڕ،…….)، ڕێزێك لە ( ئاوەڵناوی تەرخانكراو) پەیدا بووە بۆ ئەو( خانوو)ەی كە دیواری ئاوەهای هەیە. بێ گومان، لەهەرچی یەكدا، كە ڵێڵی دەركەوت، ئەوا ئەم ئەندازەیە دەتوانێت دەستەواژەی ( ناو: ئاوەڵناو) جودا بكاتەوە لە دەستەواژەی( ناو : ناو). واتە، بەلابردنی ئامرازی(ی) لە دەستەواژەی( ناو : ئاوڵناو) دا ڕێزمانەكە ناشێوێت‌و ئاوەڵناوێكی تەرخاوكراو پەیدادەبێت، بەڵام لە ئاستی دەستەواژەی ( ناو : ناو) دا ڕێزمانەكە تێك دەچێت‌و جۆرە میكانیزمی ئاوها ناچەسپێت. ئەندازەی دووەم: ئامرازی ناساندن( ەكە): لە ڕاستیدا، ئامرازی( ەكە) بۆی هەیە بچێتە سەر ( ناو) نەك ( ئاوەڵناو). هەر لەبەر ئەوە، ئەگەر دەستەواژەكە دوو( ناو)ی تێدابێت، ئەوا دووجار ئامرازی ناساندن( ەكە) بەكار دەهێنرێت، بەڵام ئەگەر یەك ناوی تێدابێت، ئەوا یەك جار بەكاردەهێنرێت. بۆ نموونە، دەستەواژەی  (دیواری بەرز) یەك( ناو)ی تێدایەو هەر یەكجار دەتوانین ئامرازی ( ەكە) بار بكەین وەك: دیوار(…….. )ەكە دیوارە( بەرز  )ەكە بە سەرنجێكی هورد، دەردەكەوێت كە ئامرازی ناساندن(ەكە) دەگەرێتەوە بۆ (ناو)ی (دیوار)، بەڵام لە نێوبیری  زمانی كوریدا خانەیەكی بۆش هەیە بۆ ( ئاوەڵناو)، بۆ ئەوەی لەكاتی پێویست دا باربكرێت. لە نموونەی(دیواری  خانوو)دا، دوو( ناو) هەیە‌و دەشێت هەر ( ناو)ێك بە تەنها ئامرازی ( ەكە) وەربگرێت، یان هەردووكیان پێكەوە، وەك: دیوار(……)ەكە:  ی : خانوو (…..)ەكە هەر بۆ پرۆڤە، دەتوانین دوو( ئاوەڵناو) باربكەین  لە هەردوو( ناو)ەكە، وەك: دیوارە(نزم)ەكە: ی: خانووە( سوور)ەكە كەواتە ئەگەر دەستەواژەكە یەك ناوی  تێدابێت وەك(دیواری بەرز)، یەكجار ئامرازی(ەكە) دەكەوێتە كار‌و ئەگەر هەردوو پێكهاتەكە(ناو) بوون، ئەوا دووجار دەكەوێتە كار. ئەم ڕاستیە ڕێزمانیە دەگەڕێتەوە بۆ بنەمای (ئامرازی “ەكە” دەچێتە سەر “ناو”‌و هەر “ناو”ێك بۆی هەیە یەكجار وەریبگرێت ) ئەندازەی سێیەم: وەرچەرخانی ئامرازی( ی) بۆ ڕوخساری( ـە). لە ئەندازەی دووەمدا، ئامرازی (ی) وەك خۆی دەمێنێتەوە، ئەگەر ئامرازی ناساندن( ەكە) بكەوێتە كار لە دەستەواژەی (ناو : ناو) دا، وەك: دیوارەكە : (ی) : خانووەكە كەچی، هەمان ئامراز دەگۆڕێت بە (ـە) لە دەستەواژەی (ناو : ئاوەڵناو)دا، وەك: (دیوار :  ی  : بەرز) كە دەبێت بە: (دیوار : ــە : بەرز)ەكە كەواتە، ئامرازی (ی) ئەگەر بكەوێتە پێش (ئاوەڵناو) دوو دیوی هەیە، وەك: دیوی(ی) : بێ ئامرازی ناساندن( ەكە) دیوای(ــە) : لەگەڵ ئامرازی ناساندن(ەكە) بێ گومان، ئەم ئەندازەیەش دەتوانێت سەمتی ( ئاوەڵناو) جودا بكاتەوە لە سەمتی( ناو). بە واتایەكی  دیكە، ئەگەر كلكی ئامرازی (ی) لەسەر ( ئاوڵناو) بێت، بەزەبری ئامرازی( ەكە) دەبێت بە (ـــە).  ئەندازەی چوارەم : ئامرازی ئاماژە: بەتەرتیبی لەگەڵ ئەندازەی سێیەمدا، ئامرازی نیشانە ( ئاماژە) بۆی هەیە كە ئامرازی (ی) بگۆڕێت بە (ــە)، ئەگەر لە پێش ( ئاوەڵناو)ەوە بەكارهێنرابێت، وەك: – ئەندازەی سێیەم : ( دیوار: ە : بەرز)ەكە  – ئەندازەی چوارەم : ئەو(دیوار: ە : بەرز)ە  – ئەندازەی چوارەم : ئەو(دیوار : ە: بەرز)ە بەهەمان شێوە، لە دەستەواژەی  ئامرازی گەیەنەردا ئامرازی (ــە) دەردەكەوێت لە پێش ( ئاوەڵناو)ەوە، وەك: ئەو ( دیوار: ە : بەرز)ەی كە ڕووخا ئەندازەی پێنجەم: نیشانەی كۆ( ان): نیشانەی كۆ لە زمانی كوریدا تایبەتمەندی خۆی هەیە، چونكە ناچێتە سەر ( ناو) وەك زمانانی دی بەس دەچێتە سەر( ئاوەڵناو)‌و تەرخانی دەكات بۆ ( ئاوەڵناوی كەسان). بە واتایەكی دی ئەگەر لە دەستەواژەیەكدا. دوو پێكهاتە هەبوو، وەك:  – پێكهاتەی یەكەم: ( ناو)ێك، یان( ئاوەڵناو)ێك بە ڵێڵی. – پێكهاتەی دووەم: نیشانەی كۆ( ان) بە ڕووتی. ئەوا، پێكهاتەی یەكەم بریتیە لە(ئاوەڵناو). لە هەڵوێستی ئاوهادا، ئەگەر لێڵی دەركەوت، دەبێت بگەڕێین بۆ ئەو میكانیزمە ڕێزمانییەی كە ئەو( ناو)ەی گۆڕیوە بۆ (ئاوەڵناو)، وەك : جوان : جوانان : كەسانی جوان : پیر : پیران : كەسانی پیر : پیاو : پیاوان : كەسانی پیاو : پاك : پاكان : كەسانی پاك : كرێكار : كرێكار : كەسانی كرێكار : مامۆستا : مامۆستایان : كەسانی مامۆستا : دانیشتوو : دانیشتووان : كەسانی دانیشتوو : چاولەدەر : چاولەدەران : كەسانی چاولەدەر : چاوبرسی : چاوبرسیان : كەسانی چاوبرسی كەواتە نیشانەی( كۆ) هی سەمتی(ئاوەڵناو)ە، نەك هی (ناو)، هەر لەبەر ئەوە گشت ئاوەڵناوەكانی زمانی كوردی  دەتوانن بەڕاستەوخۆیی بە نیشانەی(ان) ببن بەكۆ . ئەندازەی شەشەم: ناوی واتایی: هەر ووشەیەك كە( ئاوەڵناو) بێت یان توخمی ئاوەڵناوی تێدا هەبێت، ئەوا بۆی هەیە ببێت بە (ناوی واتایی) بە ئامرازی (یی)، وەك : جوان : جوانی : بەجوانی پاك : پاكی : بەپاكی مامۆستا: مامۆستایی : بەمامۆستایی زوو : زوویی : بە زوویی چاولەدەر: چاولەدەریی : بە چاوی لەدەری پیر : پیری : بەپیری دانیشتوو: دانیشتوویی : بە دانیشتوویی . 

 

هێڵی سنوور: زاراوەی (ئاوەڵناو) یان بە ئینگلیزی (adjective  )  و بە فەڕەنسی(adjectif) ڕووبەڕێكی  زۆری  داپۆشیوە ‌و چەندین پۆلە وشەڕێزمانی خراوەتە  ژێر ركێفی ئەو زارەوەیە، وەك:

دووەم: ئاوەڵناوی بی پەسن، یان (adjectifs non qualitatifs). لەڕاستیدا، ئەم جۆرە وشەیە بە (دیارخەر) یان (deteminants) ناسراون، بەلام هێشتا زاراوەی (ئاوەڵناو)یان بۆ بەكار دەهێنرێت، لە ڕێزمانی كوردیدا، هەندێك لە وشە ڕێزمانیەكان تووش كراون بە ئەم  زاراوەیەوە، وەك: بێگومان، لە ئیشەكانی ئێمەدا، نە زاراوەی (ئاوەڵناو)‌و نە زاراوەی (ئاوەڵناوی بێ پەسەن) بەكارهێنراوە، چونكە بەهیچ جۆرێك جۆرە ووشەی ئاوها بە (ئاوەڵناو) ناناسین، مەگەر بەهەڵەی ئەو كەسانەی كە بڵاوی دەكەنەوە، واتە ئێمە تەنها‌و تەنها ڕوو دەكەین لە ئاوەڵناوی (پەسندار).   .

.

.

.

.