نیترۆجین/nîtirocîn: ن:[ کیمیـ][ ڕاستتر : ( نیترۆجێن (( نیتر( نیترۆ)+ جێن)ـە] ئازووت : یەکێکە لە توخمە کیمیاییەکان ھێماکەی (N) و گەردیلە ژمارەی ( 7 )ـە، کە بێبۆن و بێچێژ و بێڕەنگە. له % 78,1 هه‌وا ده‌گرێته‌وه لە ئەتمۆسفێردا. لەلایەن زانای سکۆتلەندی دانێل روثەرفۆر : Daniel Rutherford لە ساڵی 1772 زاینی توانی نایترۆجین جیابکاتەوە لە هەوادا.[ ئینگـ : Nitrogen]
.
.
| تایبەتمەندییە گشتییەکان | ||||||
| ناو ، ژمارە ، هیما | ||||||
| پۆلێنکردنی توخم | ||||||
| کۆمەڵە، خول ، خشتۆک | ||||||
| گەردیلە بارستە | ||||||
| شێوگی ئەلیکترۆنی | ||||||
| ڕیزبوونی ئەلیکترۆنەکان بۆ ھەر بەرگێک ڕیزبوونی ئەلیکترۆنەکان بۆ ھەر بەرگێک | ||||||
| سیفاتە فیزیاییەکان | ||||||
| دۆخ | ||||||
| چڕی | ||||||
| چڕی شل لە قۆناغی کوڵان | ||||||
| قۆناغی توانەوە | ||||||
| قۆناغی کوڵان | ||||||
| خاڵی لارسەنگ( ناهەموار) | ||||||
| پلەی گەرمای توانەوە | ||||||
| گەرمی بوون بە هەڵم | ||||||
| فراوانیی گەرمایی | ||||||
| پەستانی ھەڵم | ||||||
| P (پاسکاڵ) | 1 | 10 | 100 | 1 کیلۆ | 10 کیلۆ | 100 کیلۆ |
| لە T (کێلڤن) | ||||||
| سیفاتە ئەتۆمییەکان | ||||||
| ژمارە یۆکسیدییەکان | ||||||
| کارۆ سالیبێتی | ||||||
| وزەکانی ئایۆناندن | ||||||
| نیوە تیرەی گەردیلە ھاوبەشی | ||||||
| نیوە تیرەی ڤان دێر والز | ||||||
| تایبەتمەندییەکانی تر | ||||||
| پێکھاتەی کریستاڵی | ||||||
| پێکھاتەی کریستاڵی تێبینی | ||||||
| باری موگناتیسی | ||||||
| گەیاندنی گەرمی | ||||||
| ژمارەی تۆمارکردن | ||||||
| نەگۆڕترین ھاوتاکان | ||||||
| وتاری سەرەکی: | ||||||
| ھاوتاکان | بوونی لە سروشت | نیوە تەمەن | جۆری تیشک | ھێزی تیشک (مێگا ئەلیکترۆن ڤۆڵت) | بەرھەمی تیشک | |
.
.
تۆنیکی نایترۆجین بەکاردەهێندرێت بۆ پاککردنەوە و سرینەوەی مەسکارە، قلم، رمێل و ھەموو جۆرە مکیاجێک.
لەکاتی هەرس کردندا بەکتریا هەڵدەستێت بە دەردانی هایدرۆجین و نایترۆجین و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و میثان. ئەم گازانە تێکەڵ دەبن لەگەڵ هەوادا و لەناو ڕیخۆڵەکان دەجوڵێن تا رێگایەک دەدۆزنەوە بۆ هاتنەدەرەوە لە لەش. بوونی ئەم گازانە نیشانە یە بۆ کارکردنی ریخۆڵەکان. ژمارەی سروشتی جارەکانی دەرچونی ئەم گازانە لە لەشدا 18 جارە لە ڕۆژێکدا بەڵام گەر زیاتر بوو لە 20 جار یاخود ئازاری هەبوو پێویستە سەردانی پزیشک بکرێت.
.
ئۆکسیدی نایترۆجین N²O : به شێوه‌یه‌كی گشتی تێكڕای ده‌رپه‌ڕاندنی ئۆكسیده‌كانی نایترۆجین له ئه‌نجامی سوتاندنی بایۆدیزلدا به ڕێژه‌ی 10 % زیاد ده‌كات، ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ به‌رزی پله‌ی گه‌رمی له كات سوتاندنیدا. به‌هه‌رحاڵ، چه‌ندین ته‌كنۆلۆژیا و مادده‌ی زیادكراو ( ئه‌ده‌تیڤ) ئێستا له بواری چاكسازی به‌ره‌وپێشچووندایه به مه‌به‌ستی كه‌مكردنه‌وه‌ی ئۆكسیده‌كانی نایترۆجین.
.
پرۆتین پرۆتینەکان بە ئینگلیزی (Proteins) ئاوێتەی ئەندامین بە شێوەیەکی سەرەکی لە کاربۆن و ھایدرۆجین و ئۆکسجین و نایترۆجین ، پێک دێن ھەندێکیشیان گۆگرد و فۆسفەیتی تێدایە. پرۆتینەکان ھەروەکو گەردە زەبەلاحەکان لە یەگکرتنی یەکە پێکھاتووەکان پیێکدێن و پێست و ماسلوکە (زەبلەک)یەکانی گیانەوەران بەشی زۆریان لە پرۆتینەکان پێکدێن ، ھەروەھا زۆربەی ھاندەرە ماددەکان کە لە ڕووەک و گیانەوەردا ھەن لە پرۆتین پێک دێن.
.
نایترۆجین به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی له كشتوكاڵ كاریدا ده‌رده‌په‌ڕێت له پڕۆسه‌یه‌كدا پێی ده‌گوترێت (Denitrification) لێكردنه‌وه‌ی نایترۆجین له خاك وئاوو …هتد به‌هۆی كارلێكه‌كانی لێكردنه‌وه‌ی كیمیایی.
.
نیترۆکردن/nîtirokirdin: کتپ:[ کیمیـ] کۆمەڵە نیترۆنێک لە ئاوێتەیەک. [ ئینگـ : Nitration]
نیترۆجینی شل/nîtirocînî šil: ن:[ کیمیـ]
ترشی نیترک/tiršî nîtrîk: نتـ:[ کیمیـ] ترشێکی کانزایی بەهێزە، یەکێک لە بەکار‌هێنانە سەرەکییەکانی لە پیشەسازییدا بۆ بەرهەم هێنانی پەین و تەقەمەنی.( HNO³) [ ئینگـ : Nitric acid]
سووڕی نایترۆجین/naytirocîn: ن:[ کیمیـ]
لەبواری کشتوکاڵیدا به‌رپرسى گه‌شه‌کردنى ڕەنگ سەوزی ڕووه‌که. نایترۆجین به‌گشتى له ناو خاکدا که‌مه بەڵام ڕووه‌ک بڕێکى زۆرى پێویسته، هانى ڕه‌گ ده‌دات که زیاتر فسفۆر بمژێت؛ بۆئەوەی ڕووه‌ک ناسک و شل و ڕه‌نگ تاریکتر ده‌کات. ڕووه‌ک به‌شێوه‌ى ئاوێته‌ى ( ئامۆنیۆم و نیترات) سوود له نایترۆجین وەردەگرێت.
یوریا نایترۆجین لە خوێن
.
/