به پێی فۆنێتيک ( ئـ) ئهم دهنگه/ تيپه به گهلێک ڕێنووس نووسراوهتهوه و پاش ناسينی فۆنێتيکه که دهبێت ڕهچاوی ڕێنووسهکهی بکهين که بهگهلێک ڕێنووس نووسراوهتهوه وهک ئاڤێستايی، جيلوه، عهرهبی( ئارامی) و لاتيني (a).
سهرنج بده که لهههموو شێوهکان پێناسه ياخود( وهسفی) يهک(فۆنێم) دهکهن.
ئهم دهنگه/ تيپه له گهڵ ئهم تيپانهی خوارهوه( برگهی) خشتهکی خوارهوهيان دروست کردووه.
ئا | ئه | بزرۆکه | ئۆ | ئوو | ئو | ئێ | ئی |
بڕگهدهنگ بزوێنهکان
خشتهک داڕشتنی ئهلفبای زمانی کوردی به ڕێنووسی ئارامی( عهرهبی) و ئهوسازێندراوانه به سهرخودی ڕێنووسه ئارامییهکهدا هێندراوه، گهلێ تایبهتمهندی بۆ ئهلفبای زمانی کوردی ئافراندووه. وهک تيپه بزوێنهکان و ههندێک تيپی دهنگدار وهک ( پ ، چ ، ڎ[1] ، ڕ ، ژ ، ڤ ، گ ، ڵ ، ۆ ، وو ، ێ ).
بۆ ئهوهی بزانین چ جۆره تيپه بزوين و تيپهدهنگدار پێکهوه دهگونجێن له زمانی کوردییدا. له سهرهتا ڕا ههشت خشتهکی تيپهبزوێن ڕيکخراوه بۆ ئاسانکاری. وه له ههر خشتهکێکی به پيتهبزوێن و پيتهدهنگدار له سهر ڕێنووسی ئارامی داڕێژدراوه. دهنگه کوردييهکان بهڕهنگی ڕهش نووسراون، وه ئهوانهی که به ڕهنگی سوور نووسراون. دوو بۆچوون له خۆ دهگرێت.
ئێک : تاوهکوو ئێستا وشه بهو بڕگهدهنگه نهنووسراوهتهوه.
دوو: يان تاوهکوو ئێستا بهرچاویی نووسهران نهکهوتووه، بینووسێنهوه.
خشتهکی ئهلفای کوردی له تێپی( ئا : ئـ + ـا ) وه.
Ap /ئاپ |
At /ئات |
Ac /ئاج |
Aç /ئاچ |
Aĥ /ئاح |
||
Ax /ئاخ |
Ad /ئاد |
Ađ /ئاڎ |
Ar /ئار |
Ař /ئاڕ |
Az/ ئاز |
Aj/ ئاژ |
As /ئاس |
Aş/ئاش |
Aä [2]/ئاع |
Aẍ/ئاغ |
Af /ئاف |
Av /ئاڤ |
Aq /ئاق |
Ak /ئاک |
Ag /ئاگ |
Al/ ئال |
Aľ /ئاڵ |
Am /ئام |
An /ئان |
Ao /ئاۆ |
Aû /ئاوو |
Aw /ئاو |
Ah /ئاهـ |
Aê /ئاێ |
Ay/ ئای |
|
|
خشتهکی ئهلفای کوردی له تێپی( ئه : ئـ + ـه ) وه.
E /ئه |
Eb /ئهب |
Ep /ئهپ |
Et /ئهت |
Ec /ئهج |
Eç /ئهچ |
Eĥ /ئهح |
Ex /ئهخ |
Ed /ئهد |
Eđ/ ئهڎ |
Er /ئهر |
Eř /ئهڕ |
Ez /ئهز |
Ej /ئهژ |
Es /ئهس |
Eş/ ئهش |
Eä /ئهع |
Eẍ/ ئهغ |
Ef /ئهف |
Ev/ئهڤ |
Eq /ئهق |
Ek/ ئهک |
Eg /ئهگ |
El /ئهل |
Eľ /ئهڵ |
Em /ئهم |
En /ئهن |
Eo /ئهۆ |
Ewu : Eû /ئهوو |
Ew /ئهو |
Eh/ ئههـ |
Eê/ ئهێ |
ey /ئهی |
|
|
خشتهکی ئهلفای کوردی له تێپی(بزرۆکه ) وه.
I /ئـ |
Ib /ئب |
Ip /ئپ |
It /ئت |
Ic /ئج |
Iç /ئچ |
Iĥ /ئح |
Ix /ئخ |
Id /ئـد |
Iđ /ئـڎ |
Ir /ئر |
Iř /ئڕ |
Iz /ئز |
Ij /ئژ |
Is /ئس |
Iş /ئـش |
Iä /ئـع |
Iẍ/ئغ |
If /ئف |
Iv /ئڤ |
Iq /ئق |
Ik /ئک |
Ig /ئگ |
Il /ئـل |
Iľ /ئـڵ |
Im /ئم |
In /ئن |
Io /ئـۆ |
Iwu : Iû /ئوو |
Iw /ئو |
Ih /ئهـ |
Iê /ئێ |
Iî /ئی |
|
|
خشتهکی ئهلفای کوردی له تێپی( ئۆ : ئـ + ۆ ) وه.
O/ئۆ |
Oa /ئۆا |
Ob /ئۆب |
Op/ئۆپ |
Ot /ئۆت |
Oc /ئۆج |
Oç /ئۆچ |
Oĥ/ئۆح |
Ox /ئۆخ |
Od /ئۆد |
Ođ /ئۆڎ |
Or /ئۆر |
Oř /ئۆڕ |
Oz /ئۆز |
Oj/ئۆژ |
Os /ئۆس |
Oş /ئۆش |
Oä/ئۆع |
Oẍ/ئۆغ |
of /ئۆف |
ov /ئۆڤ |
Oq/ئۆق |
Ok /ئۆک |
Og /ئۆگ |
Ol /ئۆل |
Oľ /ئۆڵ |
Om /ئۆم |
On /ئۆن |
Oo/ئۆۆ |
Owu : Oû /ئۆوو |
Ow /ئۆو |
Oh /ئۆهـ |
Oê /ئۆێ |
Oy /ئۆی |
|
خشتهکی ئهلفای کوردی له تێپی( ئوو : ئـ + وو ) وه.
û/ئوو |
ûa/ئووا |
ûb/ئووب |
ûp/ئووپ |
ût/ئووت |
ûc/ئووج |
ûç /ئووچ |
ûĥ/ئووح |
ûd/ئوود |
ûđ/ئووڎ |
ûr/ئوور |
ûř/ئووڕ |
ûz/ئووز |
ûj /ئووژ |
ûs/ئووس |
ûş/ئووش |
ûä/ئووع |
ûẍ/ئووغ |
ûf/ئووف |
ûv/ئووڤ |
ûq/ئووق |
ûk/ئووک |
ûg/ئووگ |
ûl/ئوول |
ûľ/ئووڵ |
ûm/ئووم |
ûn/ئوون |
uwo : ûo/ئووۆ |
uwû : ûû/ئوووو |
ûw/ئووو |
ûh/ئووهـ |
uwê : ûê/ئووێ |
ûy/ئووی |
|
خشتهکی ئهلفای کوردی له تێپی( ئو : ئـ + و ) وه.
U/ئو |
Ua/ئوا |
Ub/ئوب |
Up/ئوپ |
Ut/ئوت |
Uc/ئوج |
Uç /ئوچ |
Uĥ/ئوح |
Ud/ئود |
Uđ/ئۆڎ |
Ur/ئور |
Uř/ئوڕ |
Uz/ئوز |
Uj/ئوژ |
Us/ئوس |
Uş/ئوش |
Uä/ئۆع |
Uẍ/ئوغ |
Uf/ئوف |
Uv/ئوڤ |
Uq /ئوق |
Uk/ئوک |
Ug/ئوگ |
Ul/ئول |
Uľ/ئوڵ |
Um/ئوم |
Un/ئون |
Uo/ئوۆ |
Uwu : Uû/ئووو |
Uw/ئوو |
Uh/ئوهـ |
Uê/ئوێ |
Uy/ئووی |
|
|
خشتهکی ئهلفای کوردی له تێپی( ئێ : ئـ + ێ ) وه.
Ê/ئـێ |
Êa/ئێا |
Êb/ئێب |
Êp/ئێپ |
Êt/ئێت |
Êc/ئێج |
Êç /ئێچ |
Êĥ/ئێح |
Êd/ئێد |
Êđ/ئێڎ |
Êr/ئێر |
Êř/ئێڕ |
Êz/ئێز |
Êj/ئێژ |
Ês/ئێس |
Êş /ئێش |
Êä/ئێع |
Êẍ/ئێغ |
Êf/ئێف |
Êv/ئێڤ |
Êq/ئێق |
Êk/ئێک |
Êg/ئێگ |
Êl/ئێل |
Êľ /ئێڵ |
Êm/ ئێم |
Ên/ئێن |
Êo/ئێۆ |
Êwu : Êû /ئێوو |
Êw/ئێو |
Êh/ئێهـ |
Êê /ئێێ |
Êy/ئێی |
|
|
خشتهکی ئهلفای کوردی له تێپی( ئی : ئـ + ی ) وه.
Î/ئـی |
Îa/ئیا |
Îb/ئیب |
Îp/ئیپ |
Ît/ئیت |
Îc/ئیج |
Îç /ئیچ |
Îĥ/ئیح |
Îx/ئیخ |
Îd/ئید |
Îđ/ئیڎ |
Îr/ئیر |
Îř/ئیڕ |
Îz/ئیز |
Îj/ئیژ |
Îs/ئیس |
Îş/ئیش |
Îä/ئیع |
Îẍ/ئیغ |
Îf/ئیف |
Îv/ئیڤ |
Îq/ئیق |
Îk/ئیک |
Îg/ئیگ |
Îl/ئیل |
Îľ/ئیڵ |
Îm/ئیم |
În/ئین |
Îo/ئیۆ |
Îwu : Îû/ئیوو |
Îw/ئیو |
Îh/ئیهـ |
Îê/ئیێ |
Îy/ئیی |
|
تيپی ( ڎ : D ) تهنها له نێو شێوه زاري ههورامی و زمانی ئاڤێستایی ماوه، بۆیه به ڕهنگی شين دهينهخشێنین.[1]
ههر خشتهکێک له نێو خشتهکهکان که به ڕهنگی سوور کرابێت، بهو واتايهيی که ئهم کۆدهنگی يه له زماني کوردی نييه ياخود تاوهکوئێستا وشهی وهها کۆنهکراوهتهوه له ناو فهرههنگی زمانی کوردييدا. ئهگهر سهرنجي ئهوهش بدهن که چۆن چهند تيپێک بۆ چهند تيپێکی ديکه له هاوخشتهکی يهکهييدا دهنگيان دهگۆڕدرێت. لهسهر بنهمای ئهم ڕێسايه دهنگهکانی نێو تيپێک دهستنيشان دهکرێت. [2]