ئان ¹/an: ئـمـ:
1 . ئامرازی کردنه سه‌رپشکی یه‌کێکه له نێوانی دووکاراندا، تشتاندا
:: ئان دوو رۆژ، ئان سێ رۆژ زیاتری پێ نه‌چێت.
2 . ئامرازی مه‌رجه
:: ئان دانیشه ئان بڕۆ.
:: ئان به‌گژدا مه‌چۆ ئان به‌گژدا ده‌چیت تێیدا مه‌هێڵه‌وه.
3 . ئامرازی گومان و دوودڵیی
:: ئان ئه‌م کابرایه بێ ئه‌قڵه، ئان توو لێت تێکچووه،
:: ئان ئه‌وه‌ی دیوته به‌زار نه‌بوون.
4 . ئامزای پێشاندانی ڕێگایی جیاجیایه بۆ پێکهاتن و جێبه‌جێ کردنی کارو مه‌به‌ستێک
:: ئه‌شکه‌وته‌که‌ی زه‌رزی هێنده به‌رزه، ئان ده‌بێت به‌په‌یژه بۆی سه‌رکه‌ویت ئان به‌گوریس هه‌ڵت کێشن.
: یا، یان، یاخود.
| تێبینی |
| جیاکردنه‌وه‌ی ئه‌و کارانه‌ی به ئه‌م وشه‌یه پێکدێن، ڕێگایی ئه‌وه ناگرێت که خاسیه‌تێکی هاوبه‌ش له‌هه‌موویان به‌شدار بێت. |
.
.
_________
– ان ² /an –: پاشگرێکه له زمانی کوردی ( بکه‌ری + ان).
| به‌هار | به‌هاران |
| گری | گریان |
| شتاب | شتابان |
| خند | خندان |
.
.
_____________
– ئان ³/– an: ئمـ:[ پهـ: ئان ]
1 . پاشبه‌ندی( کۆ)یه بۆ ناوان : کوردان، عه‌جه‌مان، تورکان،
:: چاوانی ده‌ردێنم.
:: سووریله‌ی خوریله هه‌رمێ یانیش ده‌خوات و درۆیانیش ده‌کات.
: گه‌ڵ ( ـ ئێل، یه‌ڵ).
2 . بەدوای ئه‌و ناوانه‌وه ده‌نووسێت که کات پێشان ده‌ده‌ن.
:: ئێوارانان
:: به‌یانیان
:: به‌ره‌جێژنان
:: خه‌وتان
3 . بەدوای ئه‌و ناوانه‌وه ده‌نووسێت که جێگانیشان ده‌دات.
:: ئێران
:: به‌رانان( شاخێکه نیزیکی باژێری سلێمانی)
:: دیلمان
:: سییده‌کان
:: سه‌رقه‌بران
:: شۆڕان
:: له‌ندی شێخان( شاخێکه له رۆژهه‌ڵاتی کوردستان).
4 . نیشانه‌ی درێژ خایه‌نی کارێکه
:: گه‌ڵارێزان
:: میوه‌گه‌نان.
5 . پاشبه‌ندی ئاوه‌ڵناوی فرمانێکه
:: ڕه‌وان
:: په‌شیمان
:: نیگه‌ران
:: هه‌ڵه‌داوان
6 . نیشانه‌ی ئاهه‌نگ و جێژنان
:: خه‌ته‌نه‌سووران
:: خه‌نه‌به‌ندان.
7 . به‌دوایی ئاوه‌ڵناوه‌وه ده‌نووسێت و ده‌یکات به‌ناو
:: ئه‌ستووران
:: باریکان
:: نه‌رمان
:: سوورکان
:: ڕاستان.
.
.
____________
– ان 4 /-an: را: راناوی ڵکاوه بۆ که‌سانی سێیه‌کی کۆ بهکارده‌هێندرێت: میوانه‌کانمان، میوانه‌کانتان، میوانه‌کانیان . یان ئان
:: ئه‌م شته‌تان
:: ئه‌و تشته‌تان
نیشانیٛ کوٙی هەکە پۆ نامیٛوە هەنە، نامیٛو یاگیٛ:
کوٙساڵان، کوٙساڵ+ ان.
هانەژەنان(هانێوەن ئینا دەگاو گوڵپی).
دەرفیٛڵان،
سیٛتەپان،
سیٛخڕان،
هارەگلان،
دەگا شیٛخان.
ئی نامیٛ یاگیٛ هەورامانە هەنیٛ، ئانەی سەلەمنان هەکە (ان) بنەرەت هەورامین و دلیٛو زوانەکەیمانە بیەن و تائیسەیچ هەن، چون نامیٛ یاگیٛ تاپوٙی سیاوەن یانەوەی سەلەمنوٙنە. ئیسە کۆمەڵیٛ قسیٛنە مەنەن پەی گەمەی بەکارمەیانە
( هاربیانی، سەرەقوٙچانی، تەڕەشەپانی، قولانی، بیلانی، کەلایانی، قەمچانی، هەملقوانی).
پەی سەلەمنای( ان) زوانی هەورامینە مەگیٛڵمیٛوە پەی شیٛعرەکیٛو شاعرەکانمان، کە زیاتەر جەهەزار ساڵیٛو چیٛوەڵتەر بەکارشان ئاوردەن:
{
چیٛشەن درەختان ڕووشان نەباڵان
توٙ سەر سەراویٛز ڕووی زەمین ماڵان
}{ بیٛسارانی}
{
سەردەلیل جوق دیڎە غەزالان
سوڵتانی فیرقەی سوٙسەنی خاڵان
}{ شیٛخ مستەفاو تەختەی}
{
شاباشی توٙ بان گوڵاڵانی مەست
صەیدی خار خاسەن بگیٛروٙ بەدەست
}{ سەیدی هەورامی}
{
ساحیٛبان پامان ساحیٛبان پامان
لوتفتان چون قەید شیەن وەپامان
}{ میراز عەبدولقادری پاوەیی}
{
سوٙچیام جەمین خوناو نوٙشەنان
کوٙشتەی شوعلەی شەوق سیاوپوٙشەنان
}{ ئەڵماس خانو کەنوٙڵەی}
| با بەیمیٛ سەرو( ان)ی کە پەی دەمی و وەختی بەکارمەیوٙنە،( ان) پیٛسەو موٙرفیم یام نیشانیٛو وەختی بەکارمەیوٙنە | |||
| نمونەو مانگە هەورامیەکان کە ماموٙسا فاتح ڕەحیمی و ماموٙسا سوبحان ئەمینی نیێنیٛرە | |||
| وەهار | نەوروٙزان | گوڵان | یەوزەردان |
| هامن | کوٙپڕان | شەراران | خەرمانان |
| پایز | زمهاڕان | خەزانان | سەردوەزان |
| زمسان | ڕابڕان | یەخبەندان | دارژیوان |
وەختیٛوە مەواچمیٛنە،
| نەوروٙزان | یانی وەختو نەوروٙزی، کە ماویٛ فرە گیٛروٙوە، ئی مانگیٛ مەگنوٙنە ئاوەختەوە، وەلێم ئەگەر تەنیا بواچمیٛ نەوروٙز، ئانە تەنیا ڕوێوەن کە جەژنەو نەوروزینە. |
| گوڵان | |
| یەوزەردان | چی مانگیٛنە بەدریٛژایی مانەگەکیٛ گوڵیٛ تنگیاوە، یەوزەردانیچ هەرپاسە، ماوێوە فرە تا یەویٛ زەردیٛ مەبانە. |
| کوٙپڕان | گردو کوٙوەکان گیواوشان پڕوٙ و وشک بوٙنە. |
| شەراران | ماناو شرای بەخشوٙ( بایجانەکیٛ شرای بەردیٛ) یانی تینەو گەرمای فریٛ بوٙنە. |
| خەرمانان | هەوا وەش کەروٙنەو وەختو خەرمان کوای و هوٙرگیٛرتەی بەرهەمو گەنم و یەوین. |
| زمهاڕان | هەرچیمان هەن چی مانگیٛنە هاڕمیٛش پەی واردەو زمسانی چون زمسانو هەورامانی سەختەن، مەشوٙ تڕو تفاقش پەی وزی، بیٛ خەم بینە. |
| خەزانان | گەڵا خەزانو درەختەکا دەس پەنەکەروٙنە. |
| سەردوەزان | سەردا وەزوٙنە سەرو زەمینی، مەشوٙ ویٛمان بپاریٛزنمیٛ جە سەردای. |
| ڕابڕان | گردو ڕایەکان بڕیانە جەهەورامانەنە چون وەروەی فریٛ واروٙنە. |
| یەخبەندان | دنیا ڕچیوٙنە. |
| دارژیوان | چی مانگیٛنە داریٛ ژیواوە دماتەر گەڵا بەرمڎانە. |
.
| تەریٛ باوەرمیٛوە سەرو وەختی بە( ان): | |
| چوارشەمان | گرد چوارشەمانیٛوە بەرنامە وهانە ڕەنگینەی هەن |
| عەسران | دەوام و زانستگای گرد عەسرانێوە دەسپەنە کەروٙنە |
| دمانیمەڕوان | گرد دمانیمەڕوانیٛوە مەلونە پەی وەرزشی |
{ د. ناجح گوڵپی}.
.
.
____________
ئان 5 /an: ئاک:[ع : ان ] ده‌م، کات، زه‌مانێکی کورت، وه‌ختێکی که‌م.
{
بخوێنن چونکه خوێندن بۆ دیفاعی تییخی دوژمنان
هه‌موو ئان و زه‌مانێ عه‌ینی قه‌ڵغان و سوپه‌رتانه
}{ ئه‌حمه‌د موختار جاف}.
ئەگەر سەرنجە دەیمی( ان) زوانی هەورامینە پەی دویٛ مەبەستان بەکارمەیوٙنە، یوٙشان نیشانیٛ”موٙرفیم”و جەمعینە، ئەویە تەرشان نیشانیٛ وەخت و دەمی نیشانە مەڎوٙنە.
.
.
__________
ئان 6 /an: ن:[ رۆژک، سنـ]: نمه‌ک، ئه‌دا، ناز، خه‌مزه.
ئانوئوون/anûûn: نتـ:[ ئان( ئاین) و ئوون( ئۆین)] نازو نووز، نازو نیماز، نازونمه‌ک، شیرینی، دڵبه‌ری.
ئانوئۆین/anûoyin: نتـ:[ ئان( ئاین) و ئۆین] نازو نیماز، نازونووز، شیرینی.
.
.
________________
– ئان 7 /an – : ن: ناوگرێکە لە زوانی کوردی کە دەکەوێتە نێوان دوو وشەی وەک یەک.
:: بەرانبەر.
:: سەرانسەر.
.
.