گەنم/genim: ن:[ ڕوو] غەلە:ẍele( کباک، زا): جیاوازی جۆرەکانی گەنم دەگەڕێتەوە بۆ جۆر و ڕێژەی گلۆتن، گڵۆتن جۆرە پڕۆتینێکی لیق و شیلاوییە و هەویر بە پێزدەکات.[ ئینگـ: wheat].
| تێبینی |
| ڕەچەڵەکی دۆزینەوەی ئەم جۆرە دانەوێڵەیە، دەگەرێتەوە بۆناوچەی چەرمۆ لەشاری کەرکووک؛ کوردستانی باشوور. مێژوویەکەی مەزەندەدەکرێت بۆ10.000 ساڵ ب.ز. لەوسەردەمەدا مەڕ و بزن ماڵیکراوە. |
| ڕووەک | شێوە | تەمەنی دۆزینەوەی | ناوچەی دۆزینەوەی | بەروبوومەکانی | |
| گەنم | دانەوێڵە | 8.000 ساڵ پ . ز | ناوچەی چەرمۆ لە شاری کەرکووک ؛ کوردستانی باشوور | ئارد، نان، کێک | |
| پۆلێنکردنی زانستی : Scientific classification | ||||||
| Kingdom | Division | Class | Order | Family | Species | |
| شانشینی | هۆبە | پۆل | پلە | خێزان | جۆر | |
| Plantae | Magnoliophyta | Liliopsida | Poales | Poaceae | Tritticum Spp | |
| جیهانی ڕووەک | کاسە تۆودارەکان | گەنم | ||||
| ناوەڕۆک لە 100 گرامدا | ||
| هێزی وزە | 339 | |
| پرۆتین ( گلوتن) | 9.7 g | |
| کاربۆهیدرات | 76.2 g | |
| رێشاڵ | 14 % | |
| چەوری | 1.5 g | |
| ڤیتامینەکان | ||
| Vitamin B6 | 20% | |
| کانزاکان | کالیسیۆم | 3% |
| ئاسن | 19% | |
| مەگنیزیۆم | 36% | |
| پۆتاسیۆم | 431 mg | |
| سۆدیوم | 2 mg | |
{
ئەو گوڵە گەنمەی کە پڕ لە دانە
دایم سەرکەش و خۆ بە کەم زانە
بەڵام ئەو گەنمەی کە سووک و پووچە
دایم لووت بەرز و ڕوو لە ئاسمانە
}{ -}
| پێکهاتەی ڕووەکی گەنم و تۆوەکەی |
| ڕەگی گەنم/řegî genim: نتـ:
:: شینبوونەوە و چەقەرەکردن : سەرەتا دەنکەگەنم ئاوی ناو خاک هەڵدەمژێت و هەڵدەمسێت. ڕەگ و لاسکی سەرەتایی لە خاک سەر دێنێتە دەرەوە و گیا دەکاتە قۆناغێک کە سەربەخۆ دەبێت و دەتوانێت. بەبێ بەکارهێنانی پاشەکەوتەکانی تۆو درێژە بەگەشەکردن بدات. |
| ساقی گەنم/saqî genim: نتـ:
:: خەڵف دەرکردن : لەم قۆناغەدا لاسکی دەرەکی تر جگە لە لاسکی سەرەتایی، لە قۆناغی تانجی گیاوە دروست دەبێت. :: درێژبوونەوەی لاسک : قۆناغێکە کە لەودا گرێیەکان دروست دەبن و پاشان گەورەتر و درێژتر دەبن و گیاکە بە شێوەی ئەستوونی گەشە دەکات. ئەم قۆناغەدا بە دەرکەوتنی یەکەمین گرێ لەسەرەوەی خاك دەست پێدەکات.
|
| گەڵای گەنم/geľay genim: نتـ:
:: کێڵان ( پێستی دەرەوە ) : لەم قۆناغەدا گەڵا هەڵدەمسێت و هەموو بەشی گوڵەگەنم دروست دەبێت بەڵام گوڵەگەنم هێستا لە توێکڵی کۆتایی نەهاتۆتە دەرەوە. |
| گوڵەگەنم/guľe genim: نتـ:
:: گەشەکردن و سەرهێنانەدەری گوڵەگەنم: لەم قۆناغەدا گوڵەگەنم لە پێستەکەی دێتە دەرەوە و لە ژمارەی گەنمی پژیدار بە هاتنەدەری پژیە لەگەڵ پێستی گەڵای کۆتاییدا. سەرهێنانەدەری گوڵەگەنم کرانەوەی لقی خاڵەکان و هاتنەدەری ئاڵای زەرد و کرداری هەڵاڵە گواستنەوەی لەگەڵ دایە. |
| توێكڵی گوڵەگەنم/twêkiľî guľe genim: نتـ:
:: قۆناغی پڕبوونەوەی گەنم : قۆناغێکە کە لەودا مادەی خەزنکراو دەگوازرێتەوە بۆ ناو دەنك و میوە بەرهەم دێت. ئەم قۆناغە قۆناغە جیاوازەکانی سەرەتایی، هەویر و رەقبوون لەخۆ دەگرێت. گەیشتنی فیزیۆلۆجیکی قۆناغێکە دەنك گەیشتۆتە زۆرترین کێشی ووشکی خۆی و شێداری لەنێوان 30 تاکوو 40 لەسەدە. هەرچەندە بەم قۆناغە دەگووترێت گەیشتنی تەواوی گەنم بەڵام بە هۆی شێداری زۆری تۆوەکان دروێنە ناکرێت. |
| تۆوی گەنم/towî genim: نتـ: دەنگەگەنم : دەنکی دانەوێڵە لە بواری ڕووەکناسییەوە کاریپس carypseی پێدەگووترێت و لە سێ بەشی چەقەرەی سەرەتایی ئاندۆسپرێم و توێکڵ دروست بووە. |
| 1 ) چەقەرەی سەرەتایی/çeqerey seretayî: نتـ: گرنگترین ئەندامی گیایە چونکە سەرچاوەی بەرهەم هاتنی گیای نوێیە. لە پارچەکانی خوارەوە پێکهاتووە: | ||
| ئا | ڕەگە بچکوڵە : radicula | پۆڵکەی چەقەرە لە کاتی چرۆداندا نیشاستەی دەتوێنێتەوە و شیدەکاتەوە و ماددەی خۆراکی پێویست بۆ دەنکەکە دابین دەکات. |
| ب | شوینی خونچە یان گەڵا : plumula | |
| ج | پۆڵکەی چەکەرە : cotyledon scutellum | پۆڵکەی چەقەرە لە کاتی چرۆداندا نیشاستەی دەتوێنێتەوە و شیدەکاتەوە و ماددەی خۆراکی پێویست بۆ دەنکەکە دابین دەکات. |
| د | ئەپیسلی لوولەکی : cylindecepithel | ئەپیسلی لوولەکیش لە خانەی درێژ پێکهاتووە کە ئەرکییان گەیاندنی خواردەمەنییە بۆ ئاندۆسپرێم. |
| کاتێک کە دەنک دەست دەکات بە چەقەرەدان ڕەگی بچکۆڵە وەدیاردەکەوێت و گۆڕانکاری لە شێوەی ماددەی کیمیایی دەنکەکەدا بەدی دێت. | ||
| 2 ) ئاندۆسپێرم : endosperm: ن: پێکهاتووە لە بەشە جیاوازەکان بریتی لە خانە نیشاستەیی خانەکانی مادەی پێوەنووسان وەک گلوتین و توێژاڵی ئالەورۆنە. |
| ئاندۆسپرێم درێژايى تۆوەکە دادەپۆشێت و نزیک بە ڕێژەی 5 /82 – 80 لەسەدی تۆوەکە پێک دێنێت. نیشاستە لە ئاندۆسپەرمدا بەشێوەیەکی ڕێکوپێك و تایبەتی بەشیوەی جیاواز لەناو دانەوێڵەکاکاندا خەزن دەبێت بۆ نموونە نیشاستە لە ئاندۆسپرێمی گەنمدا شیوەی گۆیی و هێلکەییترە. |
| ئەستوورایی دیواری خانەکانی ئاندۆسپرێم ڕۆڵێکی گرنگیان دەگێڕن بۆ تایبەتمەندی کوالیتی و بایەخ بۆ نانەوایی – توێژاڵی ئالەرۆن دەرەکیترین خانەکانی ئاندۆسپرێمە و وەك قەڵغانێك دەوری خانەکانی ئاندۆسپرێم دەگرێت. توێژاڵی ئالەرۆنی لە کاتی لە ئاشدان وەك کەپەك و پێست لە ئاردەکە ( بە تایبەت لە ئاردە سپییەکاندا) جیادەکەنەوە. پرۆتینەکەی بایەخی نانەوایی ئاردەکە کەم دەکاتەوە. توێژاڵی ئالەرۆنی لە دانەوێڵەدا نزیک بە 7 لە سەدی تۆیەکە پێكدێنێت. |
| 3 ) کەپەک/kepek: ن: توێکڵی دانەوێلەکان بەشێوەی توێژاڵ توێژاڵ دەوروبەری تۆوەکەیان گرتووە و ئەندامێکی پارێزەرە بۆ چەقەرەی مەواد و خەزنکردنی ماددە خۆراکییەکان. توێکڵەکە لە 2 توێژاڵ بە ناوەکانی پەریکارپ Pericarp و تەستا Testa پێکهاتووە. ئەستوورایی توێکڵەکە لە دروستکردنی ئارددا ڕۆڵێکی بەرچاویان هەیە.[ ئینگـ: Bran] | ||
| ئا | پەریکارپ یان یەکەم توێکڵ pericarp | یەکەم توێکڵ لە توێژاڵێکی ناسك بە ناوی ئەپیدەرمیس epidermis پێکهاتووە .
لەسەر ئەپیدەرمیس چینێك بەشێوەی پارێزەر هەیە کە تێکەڵاوێکە لە کهوول و بۆیە کە دەبێتە هۆی ئەمە کە لە بایەخی نانوایی گەنم کەم بێتەوە. |
| ب | تەستا یان دووەمین توێکڵ testa | |
| لە دوو بەش پیکهاتووە: | ||
| 1 | توێژاڵێکی قاوەیی کە خۆی لە توێژاڵی خانەیی زۆر پتەو پێکهاتووە کە لاناویاندا مەوادی ڕەنگی بوونی هەیە. | |
| 2 | توێژاڵی هیالین Hyalin کە لە نێوان تەستا و توێژاڵی ئالەورۆنە دایە و بێڕەنگە. | |
| 3 | شتی تاڵەموویی ( دڕک، تووک ) | |
لەبەشی سەرەوەیی تۆوی دانەوێڵە تاڵەمووییەکان بوونیان هەیە. ڕەنگیان بە پێی دانەوێڵەکان جیاوازە و لە گەنمی زەرد یان قاوەیی کەم ڕەنگ دەچێت.
گەنمجار/genimcar: نتـ:[ گەنم+ جار] گەنمزار، مەزرای گەنمی، کێڵگەی گەنم، دەغل.
گەنم چێن/genim çên: نفا:[ گەنم+ چێن( چنین)] جووتیاری بەرهەم هێنەری گەنم.
گەنم ڕەنگ/genim řeng: نتـ: تاڵک، تاڵە، تاڵەکە، تاڵشک، تاڵگ، تاڵگە، تاڵيشک، تەهلک، دانەوێڵەی دەيمی، ڕەش ڕەشک، شيلمە، گرکچک، گورگاو، گورگە، مرۆر.
گەنم کوت/genim kut: نتـ: دەزگای کوتانی گەنمی، گەنمهار.
گەنمۆکی/genimokî: نتـ: ئەسمەر، سەوزەڕەنگ، قەمەر، کەرەنزەر، گەنم ڕەنگ، گەور، گەورۆك، سەوزە، سەوزەڵه( نەوجوان)، سەوزەڕەنگ، سەوزێ.
گەنمی/genimî: نچ:[ گەنم+ ی] دانهێرك، دانهێر، شیش، گەنمین : ئەوەی لە گەنم بێت یان پەیوەندی بە گەنمەوە هەبێت.
گەنم ڕەنگ :
:: پۆرا وێ گەنمی یە.
گەنمی دێمەکار/genimî dêmekar: نتـ:
گەنمی کڕەکراو/genimî kiře kiraw: نتـ: هەمتی.
ئاردی گەنمی بۆدراو/ardî genim bodiraw: نتـ:[ ] گەنمی بۆدراو کە کرابێتە ئارد.
بنەتۆوی گەنم/bine towî genim: نچ:
بۆنی گەنم/bonî genim: نتـ:
چەپكێ لە گوڵەگەنم/ çeoikê le guľe genim: نتـ:
چەکەرەی گەنم/çekerey genim: نتـ:
شوێنی بەرهەمهێنانی گەنم/şwênî berhemhênanî genim: نتـ:
عەمباری گەنم/äembarî genim: نتـ:
فەردەی گەنم/ferdery genim: نتـ:
کاتی دروێنەی گەنم/katî dirwêney genim: نتـ:
| هەندێ جۆرەکانی خۆراک کە لە بەرهەمی گەنم پێكدێن |
ئەو گەنمانەی کە رێژەی گڵۆتنیان لە بانە بۆ سازکردنی جۆرگەلی نان، کولێرە، جۆرەکانی پاستە/ ماکاروونی
ئەو گەنمانەی کە رێژەی گڵۆتنیان نزمە بۆ سازکردنی جۆرگەلی بسکیت، کیک و شیرنەمەنی کەڵکی لێ وەردەگێرێت.
ئاردی گەنم/ardî genim: نتـ:
هەویری گەنم/hewîrî genim: نتـ:
| هەندێک لە خواردنی کوردەواری کە لە گەنم دروست دەکردێت |
برێشکە/birêşke: ن:[ خوار] چنچک، کەلینۆک.
برێشکەی گەزۆ/birêşkey gezo: نتـ:[ خوار]
بۆدراو/bodiraw: ن:[ خوار]
ترخێنە/tirxêne: ن:[ خوار]
حەلوا/ĥeliwa: ن:[ خوار]
دانوولە/danûle: ن:[ خوار]
ساوار/sawar: ن:[ خوار]
شەلەم/şkelem: ن:[ خوار] خواردنێکی تایبەتی کوردەوارییە و بەم شێوەیە ئامادە دەکرێت : سەرەتا هەندێک گەنم و گەڵای شێلم ئامادە دەکەن و لەگەڵ ماست یان دۆدا تێکەڵیان دەکەن. پاشان بۆ ماوەیەک دەیهێڵنەوە تاوەکوو دەترشێت وئینجا سەلک سەلکی دەکەنەوە ولەبەر رۆژ هەڵیدەخەن تاوەکوو وشک دەبێتەوە. خواردنێکی بەقووەت و بەتامی لێدەردەچێت.{ باسنیوز}
سەمەنی/semenî: ن:[ خوار]
شیرینەمەنی/şîrînemeî: ن:[ خوار]
گەنمەکوتاو/genime kutaw: نتـ: [ خوار] [ گەنم+ ئە+ کوتاو( کوتان)]
وێسکی/wêsikî: ن:[ خوار]
| هەندێ بەرهەمی پیشەسازی گەنم |
جگە لە گەنم، کڵۆشەکەشی لە پیشەسازیدا زۆر بەکاردەهێنرێت و دەیان بەرهەمی وەک
باندی برین پێچان/bandî birîn pêçan: نتـ:
دەرمانی جلشۆرین/dermanî cilşorîn: نتـ:
دەفری پلاستیکیی/defirî pilastîkî: نتـ:[ خوار] دەفری تەندروستی لێبەرهەم دێنن.
سرێش/sirêş: ن: سیکۆتینی دار.
شامپۆ/şampo: ن:
کاغەز/kaẍez: ن:
کحوولی پزیشکی/kiĥûlî pizïşkî: ن:
مەرەکەب/kerekeb: ن:
موقەبا/muqeba: ن:
| هەندێ جۆرەکانی گەنم |
گەنمی/genimî: نچ:[ ڕوو] هەر تشتێک پەیوەندی بە گەنمەوە هەبێت.
گەنمی دەنک ئەستوور/genimî denik estûr: نتـ:[ ڕوو][ ] .[ ئینگـ : humpy – grlaned wheat]{ کەمالنامە، ل، 1080}.
گەنمی ڕەشگوڵ/genimî řeşguľ: نتـ:[ ڕوو][ کناو] پەریڕەش: جۆرێکە لە گەنم. دەنکەکەی ڕەشە.[ ئینگـ : buck wheat].
گەنمی ڕۆمی/genimî Romî: نتـ:[ ڕوو][ ] .[ ئینگـ : Spelt wheat ].
گەنمی پۆلۆنی/genimî polonî: نتـ:[ ڕوو][ ] .[ ئینگـ : Polish wheat]
گەنمی/genimî : نتـ:[ ڕوو][ ] .[ ئینگـ : Dinkel Wheat]
گەنمی/genimî : نتـ:[ ڕوو][ ] .[ ئینگـ : turgid wheat].
گەنمی/genimî : نتـ:[ ڕوو][ ] .[ ئینگـ : Rivet wheat].
گەنمی/genimî : نتـ:[ ڕوو][ ] .[ ئینگـ : ]
گەنمی ئارارات/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] .[ لا : Triticum araraticum]
گەنمی ئاسایی/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] جۆرە گەنمێکە باڵای لە نێوان 90 – 120 سانتیمەتر بڵند دەبێت، لە ڕێی تۆو چاندنەوە شین دەبێت. ئاردی گەنم، بیرەی گەنم، ساوەر. [ لا : Triticum aestivum]
گەنمی ئەسیوپی/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] جۆرە گەنمێکە کە نزیکە لە گەنمی دووروومەوە. [ لا : Triticum aethiopicum]
گەنمی ئێرانی/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum carthlicum]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum boeoticum]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] لەلایەن Host ـەوە لەساڵی 1809 پۆلین کراوە. [ لا : Triticum compactum]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum dicoccoides]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum dicoccon]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum durum]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum ispahanicum]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum karamyschevii]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum macha]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا :Triticum militina ]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum monococcum]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum polonicum]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum spelta]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum sphaerococcum]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum timopheevii]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum turanicum ]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum turgidum]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum urartu ]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum vavilovii ]
گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] [ لا : Triticum zhukovskyi ]
گەنمی ئازەری دوو/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] لە رۆژهەڵاتی کوردستانیشدا، بە بەراو دەکرێت.
گەنمی ئەلەمووت/genim: نتـ:[ ڕوو][ ]
گەنمی ئەلبورز/genim: نتـ:[ ڕوو][ ]
گەنمی ئەڵوەند/genim: نتـ:[ ڕوو][
گەنمی ئەبەد/genimî ebed: نتـ:[ ڕوو] جۆرە گەنمێکە.
گەنمی بەهاری/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] بەهاروو، گەنمەبەهارو، بەهارو، گەنمەبەهارە، موريش، موريشی، وەهارێ : ئەم جۆرە گەنمە لە سەرەتای ورزی بەهاردا دەچێندرێت و پاش چەقەرەدان، گیاگەنجەکە لە بەهار و سەرەتای هاویندا گەشەدەکات و بەرهەمەکە لە کۆتایی هاوێندا دروێنە دەکرێت. گەنمی بەهارێ بەگشتی لەو ناوچانەدا دەچێندرێت کە گەنمی پاییزێ لە هەمبەر سەرمای ئەستەمی زستانی ئەو ناوچەیەدا، توانایی خۆڕاگری نییە. بەواتایەکی تر گەنمی بەهارێ، گونجاوە بۆ ناوچەی کوێستانی. شیاوی باسکردنە کە ڕێژەی دەرئەنجامی گەنمی پاییزێ لە گەنمی بەهارێ زیاترە. گەنمی بەهارێ پاش ئامادەکردنی تۆو و کاتێك کە پلەی گەرمای خاك گەیشتە یەك سیلیز سەرووی سفر، دەچێنن. گەر بارودۆخی هەوا گونجاو بێت، دەکرێت گەنم زووتر بچێندرێت بۆ ئەوەی کۆرسی گەشەکردنی ئەو زیاتر بێت و ڕێژەی بەرهەمدانی ئەو زیاتر بێت. بۆ ئەوەی گەنمی پاییزێ بگاتە قۆناغی گوڵدان، دەبێت بۆ ماوەیەکی زۆرتر بکەوێتە بەردەمی هەوای سارد. گەر گەنمی پاییزێ لە بەهاردا بچێندرێت، کۆرسی سەرما تێناپەڕێنێت و هەربۆیە ناتوانێت شێوەیەکی جوان بۆ خۆی دروست بکات.
بزەنگ/bizeng: ن:[ ڕوو][ کباک] جۆرێکە لە چەشنەکانی گەنم.
بیژبیرەرەش/bîjbîreřeŝ: نتـ:[ ڕوو][ كباك] گەنمێكە كە گوڵی رەش بێت.
بێژبیرەڕەش/bějbîreřeŝ: نتـ:[ ڕوو][ کباک][ بێژ+ بیرە+ ڕەش] گەنمێکە گوڵی ڕەش بێت.
تارگان/targan: ن:[ کشت][ کباک، زا] جۆرە گەنمێکی خراپە.
گەنمی پاییزیی/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] گەنمی پاییزیی رێژەی گڵۆتنی زۆرترە لە گەنمی بەهاری. گەنمی پاییزێ لە نیوگرۆڤەری باکوور، لە وەرزی پاییزدا و کاتێك پلەی خاك کەمتر بێت لە 13 سیلیز، دەچێندرێت. لەم شێوازە چاندنەدا، سەرەتا تۆوی گەنمی پاییزێ چەقەرە دەدات و پاشان لە وەرزی زستاندا، گیاکە هەر بەم شێوەیە دەمێنێتەوە و پاش بە دەستپێکی وەرزی بەهار، دووبارە دەست دەکات بە گەشەکردن. گەنمی پاییز لە کۆتایی وەرزی بەهاردا دروێنەدەکرێت. ئەم جۆرە گەنمە لە بەراورد لەگەڵ گەنمی بەهارێدا ڕەگی قووڵتر و چڕوپڕترە و تاکوو 20 سانتیمەتری خاك دزەدەکات چونکە ورزی گەشەکردنی زیاتر تێپەڕ دەکات.
تارگان/targan: ن:[ کشت][ کباک، زا] جۆرە گەنمێکی خراپە.
تارگۆن/targon: ن:[ کشت][ کباک] جۆرێک گەنمی خۆڕسک و کێویی. { ئیزۆلی}.
گەنمی زەڕین/genim: نتـ:[ ڕوو]
گەنمی سەرداری/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] گەنمەسەرداری : لە رۆژهەڵاتی کوردستانیشدا، گەنمە سەرداری بە پشتاو، کە گڵۆتنی پترە.
گەنمی سپی/genim: نتـ:[ ڕوو][ ]
گەنمی سمەوەج/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] پێشتر لە کوردستاندا زۆرتر دەچاندرا، کە یەکجار بەقووەتە و نانەکەشی زۆر بەتامە، بەڵام ئێستا نایکەن، چونکە کەم دەبڕێت.
گەنمی سوور/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] گەنمی سوور رێژەی گڵۆتنی زۆرترە لە گەنمی سپی.
گەنمی سیارە/siyare: ن:[ ڕوو] جوورە گەنمێکە.
گەنمی کێوی/genim: نتـ:[ ڕوو] تایبەتمەندی گەنمی کێوی لەوەدایە کە توێکڵی گوڵە گەنمی کێوی ناسك و تورتە و زۆر هەڵ ناکات.
گەنمی ماڵی/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] گەنمی چاندن : بە پێچەوانەی گەنمی کێوی، گوڵە گەنمەکەی توند و خۆراگرە.
گەنمی ئارڤان/genim: نتـ:[ ڕوو] گەنمێ کو ژ بۆ هێرانێ هاتیە پاقژکردن.
گەنمی درشت/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] گەنمی ساوارو بڕوێش.
گەنمی ورد/genim: نتـ:[ ڕوو][ ] گەنمی نان.
گەنمێ دان/genim: نتـ:[ ڕوو][ ]
گەنمێ ڕووتێ/genim: نتـ:[ ڕوو][ ]
گەنمێ قەمەر/genim: نتـ:[ ڕوو][ ]
گەنم فرۆش/genim: نتـ:[ ڕوو][ ]
گەنمۆک/genim: نتـ:[ ڕوو][ ]
هه‌سته‌وه‌ری بە گەنم/genim: نتـ:[ ڕوو] نەخۆشی سیلیاک : گه‌نم پرۆتینی گلووتینی تێدایه. نەخۆشییەكی بەرگری دژە ریخۆڵەیە، دروست دەبیت لە ئەنجامی خواردنی گلوتین، گلوتین پرۆتینیكە لە دانەوێڵەی وەک گەنم، جۆ، بارلی داهەیە. ووردەووردە مەمیلەكانی ناوپۆشی ریخۆڵە كورتدەبنەوە و ده‌پووكێنەوە ( لووسبونی ریخۆلە ). ئەگەر نەخۆشییەكە توندبوو دەبێتە تێكچوونی مژینەوەی خواردنەكان لە ریخۆڵە باریكەوە، هەروەها تێكچوونی خۆراكی لە منداڵدا. ژماره‌یه‌كی به‌رچاو لە نەخۆشەكان بێ نیشانەن.
.
هەموو منداڵێكی سیلیاک پێویستە پشكنینی بۆ بكرێت، ئەگەر هەیە توشی نەخۆشی بەرگری خۆیی ببن لە شوێنی دیكه‌ی لەشدا وەكو : رژێنی سایرۆید( پەریزادە )، جۆری یەكەمی شەكرە. ئەگەری تووشبوونیان هەیە بە شێرپەنجەی رووپۆشی ریخۆلەكان ( لیمفۆمای ریخۆلە ELTA). لاوازبوونی ئێسک( داخوارنی ئێسک)، كەمخوێنی. { شادمان حەمەئەمین}
پۆلێنکردنی گەنم
پۆلێنکردنی گەنم: لە ڕووی ڕووەکناسییەوە گەنم لە ڕیزی جۆری تریتیکۆم (Triticum) دێتەئەژمار و دابەش دەبێت بە دوو دەستەی دورووم و ئاسایی و هەر دەستە ژمارەیەکی دیاریکراو کڕۆمۆزۆمی هەیە لەگەڵ هەموو تایبەتمەندیە جەنەتیکییەکانی خێزانی. چونکە جۆرە جیاوازەکانی گەنم، دیپۆلۆئیدن و دوو دەزوولە کڕۆمۆزۆمیان هەیە، بەڵام زۆربەی جۆرەکانی تر گەنم پۆلی پۆلۆئیدن و چوار دەزوولە کڕۆمۆزۆم (تەترا پۆلۆئید) یان شەش کرۆمۆزۆم (هێگزاپۆلۆئید)ن، جەنناسی گەنم لە بەرهەمەکانی تر دژاوارتر جێبەجێ دەکرێت.
دیپلۆئیدەکان تەنیا لە ناوچەی دارستانی و بیابانیدا گەشە دەکەن. گەنمی یەک دەنکی بۆ کشتوکاڵ دەکەوێتە ناو ئەم دەستەیە. تەتراپلۆئیدەکان وەک گیایەکی کێوی دێنە ئەژمار. دورووم (durum) و گەنمی ئەمەر (emer) کشتوکاڵ لەم دەستەیەدان. بۆ ئامادەکردنی ئاردی نان گەنمی هێگزاپۆلۆئید بەکاردەهێندرێت.
پۆلێنکردنی گەنم بەپێی کاتی چاندن
گەنم لە ڕووی جۆر و کاتی چاندنەوە دابەش دەبێت بە دوو دەستەی گشتی،
گەنمی بەهارێ
گەنمی پاییزێ. ئەم دوو جۆرە جگە لە دەنکەکانی لە ڕووی ڕەنگ، پێکهاتە و شێوە و… لێک جیاوازن، بارودۆخی گەشەکردنیشیان لێک جیاوازە. ئەم دوو جۆرە گەنمە لە دوو کاتی جیاواز لە ساڵدا دورێنە دەکرێت.
دەنکە گەنم، درزێکی هەیە کە لە درێژایی دەنک دایە.
قووڵایی ئەم درزە لە گەنمی پاییزێدا زۆر
قووڵایی ئەم درزە لە گەنمی بەهارێدا کەمترە.
گه‌نم به مادده‌یه‌كی ستراتیجی داده‌نرێت بۆ ژیانی مرۆڤ، و هه‌بوونی له وەڵاتدا، به‌ئه‌ندازه‌ی پێویستی ژیانی دانیشتوان، یه‌كێكه له مه‌رجه سه‌ره‌كییه‌كانی دابینكردنی( ئاسایشی خۆراک) كه ئه‌ویش كۆڵه‌كه‌یه‌كی بنه‌ره‌تیی ((ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی))دادەنرێت.
.
.
.
.