زێ/zê: ن:[ توێ] زهـ، قوز _ کوز، گوڵنك ، ناوگەڵ : ئەندامی شەرمی ماڵات و ڕەشەووڵاغ و ئاژەڵانی مێیینە : وێڕای ئه‌ندامێكی سێكسیی مێینه بۆ مه‌به‌ستی میزكردن و خوێن دانان و منداڵ بوونیش به‌كاردێت. [ ئینگـ : Vagina].
{ تێبـ : بۆ زیاتر زانین دەربارەی ئەم مژارە كلیك لەسەر قوز _ گوڵنك لێبدە بۆ ووردەکاری پتر }.
1 – به‌شی ده‌رەوە ( external genitals )
به‌شی ده‌رێی کۆئه‌ندامی زاوزێی مێ ، واتا ئه‌و به‌شانه‌ی که به‌‌چاو ده‌بینرێن، له ڕووی ده‌رێ به ئاسانی ده‌که‌ونه به‌رچاو ، ئه‌وانیش بریتین له :
1 – 1 ناوگەڵ : قوز ( vulva ) ؛ به‌شی ده‌رێی کۆئه‌ندامی زاوزیی مێیه، زرۆترین فۆکه‌سی سێکسیانه‌ی ره‌گه‌زی به‌رامبه‌ری له‌سه‌ره، پیاوان به‌شێوه‌یه‌کی سه‌ره‌کی له کۆئه‌ندامی زاوزێ و ئه‌ندامه سێکسیه‌کانی ژن، زۆرترین ئاره‌زووی گه‌یشتن به قوز ده‌کات، ئه‌گه‌رچی به‌سه‌ره‌تا و ده‌رچه‌ی زێ و ئه‌ندامی جووت بوون داده‌نرایت له کاتی جووتبووندا ، به‌ڵام له کن زۆربه‌ی پیاوان ده‌مژرێت و ده‌لێسرێته‌وه ، ده‌ست لێدان و به‌ریه‌ککه‌وتن له‌گه‌ڵ ئه‌و ئه‌ندامه ژنان ده‌وروژێنێ له ڕووی سێکسیه‌وه ، ئه‌ویش پێکدێ له :
1. لێوی گه‌وره ( labia majora ) ؛ لێوی ده‌رێی قوزه ، پیكدێ له به‌سته‌ره شانه و شانه‌ی چه‌وری و چه‌ند لووسه ماسولکه‌یه‌ک ، هه‌ڵده‌ستێ به داپۆشین و پاراستنی به‌شه‌کانی ناوه‌وه‌ی قوز ، داپۆشراوه به مووی به‌ر ، ره‌نگی له‌گه‌ڵ ره‌نگی پێستی ژن لێکنێزیکه ، له‌وانه‌شه که‌مێک جوایه‌ز بێت ، ژماره‌یه‌کی زۆر چه‌وریه رژێن و ئاره‌قه رژێنی تێدایه .
2. لێوی گچکه ( labia minora ) ؛ لێوی ناوه‌وه‌ی قوزه ، شانه‌ی ته‌نکن ، هه‌ڵده‌ستی به داپۆشین و پاراستنی زێ و کۆنی میز و قیتکه ، له‌وانه‌یه گچکه بێت یانیش گه‌وره و ده‌رپه‌ڕیو ، چه‌وریه رژێنی تێدایه به‌ڵام مووی به‌ری پێوه نییه ، له ڕووی سێکسیشه‌وه زۆر هه‌ستیاره و ژن ده‌وروژێنێت .
3. پشته قوز ( mons pubis ) ؛ که به لاتینی پێی ده‌ڵین خودای خۆشه‌ویستی mound of venus ، به‌شه نه‌رمه‌که‌ی لای سه‌ریی قوزه ، ئه‌ر‌کی پاراستنی هێسکی حه‌وز و قوزه له کاتی جووتبووندا ، شێوه‌ی سێگۆشه‌ییه ، پاش هه‌رزه‌کاری مووی به‌ری لێدێت .
4. قیتکه ( clitoris ) ؛ که پێکدێت له
. قیتکه ( clitoris ) ؛ که پێکدێت له سه‌ره قیتکه و لاشه‌ی قیتکه ، له ڕووی ده‌رێ ته‌نها سه‌ره‌که‌ی دیاره ، به‌ڵام به‌خۆی درێژ ده‌بێته‌وه به دیواری زێدا تا ده‌گاته ناوچه‌ی کۆم ، نێزیکه‌ی 10 سم درێژه ، به چه‌رمێکی ته‌نک داپۆشراوه که پیی ده‌ڵێن prepuce ، قیتکه به به‌شه هه‌ره گرنکه‌که‌ی ئه‌ندامی زاوزێی ژنان داده‌نرێت ،زۆرترین کۆتاییه ده‌ماریه‌کان له‌وێ به چڕی هه‌ن ، که به وروژانی قیتکه زۆرترین چێژ ده‌داته ژنه‌که ، بۆیه له‌سه‌ر پیاوان پێویسته له کاتی جووتبووندا گرنگی به قیتکه بده‌ن و له ڕیگه‌ی ده‌ست و چووک و مژین دا قیتکه بوروژێنن ، قیتکه له کاتی جووتبووندا وه‌کو چووک ڕه‌پ ده‌بێت .
5. کونی میز ( opining of urethra ) ؛ ده‌که‌وێته بن قیتکه ، جۆگه‌ی میز له ژنان نێزیکه‌ی 3 سم درێژه ، له به‌رئه‌وه‌ی له کۆم و زێ نێزیکه له‌سه‌ر ژنان پێویسته پاکوخاوێنی بپارێزن له‌و ناوچه‌یه چونکه له‌وانه‌یه تووشی نه‌خۆشی میزڵدان وگورچیله بن له ڕێگه‌ی کۆنی میزه‌وه .
6. په‌رده‌ی کچێنی ( hymen ) ؛ ناوپۆشه په‌رده‌یه‌کی ته‌نکه که زێ و قوز لێکجیاده‌کاته‌وه ، وا باوه که ئه‌گه‌ر په‌رده سه‌لامه‌ت بێ و نه دڕا بێت واتا پاکیزه‌یی کچ ، به هۆی یه‌که‌م جووتبوون په‌رده‌ی کچێنی له شه‌وی په‌رده‌دا ده‌دڕێت ، که ده‌بێته هۆی خوێن به‌ربوون ، به‌ڵام مه‌رجیش نییه هه‌موو په‌رده‌یه‌ک سه‌لامه‌ت بێت و نه‌دڕا بێت پێش یه‌که‌م جووتبوون له شه‌وی په‌رده‌دا ، چونکه په‌رده هه‌یه زۆر ته‌نکه ، له‌وانه‌یه به هۆی زه‌برێکی ده‌ره‌کی یان وه‌رزش دڕابێت له ته‌مه‌نی کچێنیدا ، بۆیه ڕوو له کوڕان ده‌که‌م و ده‌ڵێم ؛ ئه‌گه‌ر ژنت هێنا یه‌که‌م شه‌و خینت نه‌بینی ، هیچ کێشه‌یه‌ک درووست مه‌که و خه‌ڵکی له خۆت تێمه‌گه‌یه‌نه هه‌تا ته‌واو نه‌گه‌یه راستی له‌وانه‌یه کچه‌که‌ش خۆی له‌بیری نه‌مابێت چ کاتێک په‌رده‌که‌ی له‌ده‌ست داوه به هۆی زه‌برێکی ده‌ره‌کی یان وه‌رزش کردنه‌وه .
7. نێوان قون و قوز ( perineum ) ؛ بریتییه له پێستێکی راکێشراو ، که ده‌که‌وێته نێوان قون و قوز .
کۆئه‌ندامی زاوزێی مێ ( Female genital organs )
به‌شی دووه‌م و کۆتایی .
به‌شی ناوه‌وه ( internal genitals ) :
به‌شی ناوه‌وه‌ی کۆئه‌ندامی زاوزێی مێ له‌و به‌شانه‌وی خوارێ پێکدێ ؛
1. زێ ( vagina ) ؛ بریتییه له کونێکی شێوه لووله‌یی ماسولکه‌یی ، له سه‌ره‌تای کۆنی قوزه‌وه ده‌ست پێده‌کات تا ملی منداڵدان ، ده‌که‌وێته نێوان میزڵدان و رێکه ، له نێوان 8 -13 سم درێژه ، دێواره ماسولکه‌ییه‌که‌ی یارمه‌تی کشان و کرژبوونی زێ ده‌دات له کاتی جووت بوون و منداڵبوون دا ، ناوپۆشه پێچاوپێچیه‌که‌شی که ته‌ڕ و لینج بێت ، له کرداری جووتبووندا زێ پێشوازی له چووک و تۆو ده‌کات ، تۆوش له ناوه‌ندی ترشی زێدا به‌سه‌ر ده‌که‌وێت تا ده‌گاته جۆگه‌ی هێلکه تاوه‌کو کرداری پیتاندن ڕوو بدات و زگپڕی ڕووبدات .زێ له سێ چین پێکدێ ، چینی ناوپۆشی ناوه‌وه ، چینی ماسولکه‌یی له ناوه‌ند دا له‌گه‌ڵ چینی ریشاڵی له رووی ده‌رێ ، به‌شی ناوه‌وه یارمه‌تی وروژانی چووک ده‌دات له کاتی جووتبوون دا ، هه‌روه‌ها له چینی ناوه‌وه لینجه مادده‌یه‌کی ترش ده‌رده‌درێت که ( ph =4 ) که ڕێگه ده‌گرێت له گه‌شه کردنی به‌کتریا .
2. ملی منداڵدان ( cervix ) ؛ به‌شی خوارێی منداڵدانه ، که ده‌که‌وێته کۆتایی زێ ، له کاتی بێنێژیدا ده‌کشێ و ڕێگه به‌هاتنه ده‌رێی خوێن و ناوپۆشی منداڵدان ده‌دات هه‌ر ئه‌و کشانه‌شه وا ده‌کات که بێنێژی ژانی هه‌بێت .
3. منداڵدان ( uterus ) ؛ شێوه‌ی هه‌رمێیه‌کی سه‌ره‌ونخوون دانراوه ، دیواری ماسوولکه‌ییه ، له کاتی زگپڕیدا زایگۆت تێیدا گه‌شه ده‌کات ئه‌گه‌ر هێلکه بپیتێنرێت ، پاشان کۆرپه‌له و پلاسێنتاش له ناوی گه‌شه ده‌کان ، ماسوولکه‌کانی زۆر به‌هێزن یارمه‌تی کشان و کرژبوونی منداڵدان ده‌ده‌ن له کاتی زگپرێ و منداڵبووندا ، هه‌روه‌ها منداڵدان له کاتی سێکسیشدا له‌رزه کرژبوونێکی تێدا ڕوو ده‌دات ، کۆمه‌ڵێک به‌سته‌ر هه‌ن که منداڵدان به هێسکی حه‌وز و زگ ده‌به‌ستنه‌وه ، له کاتی بێنێژیشدا ناوپۆشی منداڵدان داده‌خورێت و خینبه‌ربوون ڕووده‌دات .
. جۆگه‌ی هێلکه ( fallopian tube ) ؛ دوو جۆگه‌یه که ده‌که‌ونه به‌شی سه‌رێی منداڵدان و ده‌به‌سترێنه‌وه به هێلکه‌دانه‌کان ، نێزیکه‌ی 10 سم درێژ ده‌بێت ، له به‌شی کۆتایی پێکهاته‌یه‌کی شێوه په‌نجه‌یی هه‌یه که له‌کاتی هێلکه داناندا هێلکه وه‌رده‌گرێت و ده‌یگوازێته‌وه بۆ جۆگه‌ی هێلکه و منداڵدان ، هه‌روه‌ها کرداری پیتاندانی هێلکه‌ش له ناو جۆگه‌ی هێلکه ڕوو ده‌دات ، هێلکه له ماوه‌ی 3 تا 5 رۆژ ده‌گاته منداڵدان ، ئه‌گه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا پیتاندن رووبدات له‌گه‌ڵ سپێرم ئه‌وا زگپڕی ڕووده‌دات ، وه ئه‌گه‌ریش پیتاندن ڕوونه‌دات ئه‌وا ده‌بێته بێنێژی
{ فەرموون}
.
بۆنی ناخۆشی زێ، ئافرەت و هاوسەرەكەی بە توندی ناڕەحەت دەكات، لە زۆربەی حاڵەتەكاندا نەخۆشی لە پاڵە، بۆیە پێویستە كە هەرگیز فەرامۆش نەكرێت. كەمیی پاكوخاوێنی كۆئەندامی زاوزێ لەوانەیە كە تەنیا هۆكار بێت بۆ بۆنی ناخۆش لەوشوێنە هەستیارەدا و هۆكارەكانی تری بۆنی ناخۆشی زێ ئەمانەن:
زێ/zê: ڕگ:[ زمان][ زێ( زایین)] زا
:: زاوزێ
.
.
_______________________
زێ/zê: ن:[ فە] نیشتیمان، زید.
زێد/zêd: ن:[ کە، هـ]
1 – نیشتیمان، مەڵوەن _ مەڵوەند : شوێنێکە مرۆڤی تێدا بحەسێتەوە.
2 – گۆڕ.
زێدەوان/zêdewan: نتـ:[ زێد+ ەوان] پاسەوانی گۆڕ.
.
.
______________________
زێ/zê: ن:[ جێۆ] چۆمێکی زۆر گەور ە و ەکوو زێی بادینان.
{ تێبـ : ڕووباری دیجلە ئەمڕۆ لە جیهاندا دوو ناو بۆ ئاماژەپێکردنی بەکاردێت کە بریتین لە ( دیجلە) و ( تایگرس : tigris)). ئەوەی یەکەمیان لە ڕۆژهەڵاتدا بەکاردێت و ئەوروپییەکان ئەوەی دووەمی بۆ بەکاردەهێنن. بەڵام کۆنترین ناو لای هوریەکان بووە بۆ ئاماژەکردن بۆ ئەو ڕووبارە و پێیان گوتووە( ئەرەندزێ : arandzah ) کە هەر وەک دەردەکەوێت. لەبەر ئەوەی کە وشەی (زێ) ی کوردی لە زمانی سۆمەریدا دەبێت ( زوبی) و زۆرجار وشە هوریەکان لە زمانی سۆمەریەوە وەرگیراون و گۆرانکاریان تێدا کراوە}{ سۆران حەمەڕەش}.
:: زێی موسڵ.
:: سامانی ماسی زێ لە كوردستان رۆژ بە رۆژ لە كورتی دەدات.
.
.
_______________________________
زێ/zê: ن:
ناوی تیپێکە لە هەژدەهەمین خانەدایە لەناو ( ئابێ)ی کوردییدا.
ڕێگە، ڕەووشت.
ئەندازە :
یەکەمین سەردانی بووکێیە بۆ ماڵی باوکی،
:: بووکامە چوویە زێ : جۆتە ماڵی بابی.
.
.
.
.