بێخ ¹ /bêx: ن:[ هـ، ل، کهـ]
1 . ئەساس:esas، بنگەهـ:bingeh، بن و ڕیشە، بنکی شت، ژێر.
{
دڵەی من جە بێخ …
بەندی دڵەی من کەندشان جە بێخ
بە گاز گرتشان، بڕاشان بە تێخ
نمەکشان شانا پێکاشان وە سێخ
}{ بێسارانی}
یان
{
پەژارەت شادیم جە بێخ ئاوەردەن
دووریت ڕیشەی دڵ ، خەیمەکەن کەردەن
}{ مەولەوی}
:: واتە: خەفەتی تۆ خۆشیەکانی منی لە بن هێناوە، دووریت ڕیشەی دڵمی وەکو خێوەتی هەڵکەنراو لێکردوە.
:: بێخ و بناوانی کورد.{ مێژووی ئەدەبی کوردی، علاالدین سجادی}
2 . [ ڕوو] گوڵێکی جوانی کوێستانییە.
{
بێخ و ڕێشەی نەخل زەوقم پەی نەکەم
چارگۆشەی جیهان مەسکەن تەی نەکەم
}{ مەولانا خالید}.
بێخ بەستن/bêx bestin: کتن: ڕیشەدا کوتان.
بێخبڕ/bêxbiř: ئانفا:[ بێخ+ بڕ( بڕین)] بنەبڕ، ڕیشەکێش، ڕیشەکەن، لەرەگدەرهێنان.
بێخ بڕان/bêx biřan: ئانفا:[ بێخ+ بڕان]
{
بەهاتنی تۆ، شافعی ئوممەت
بت پەرەستی و شک لە بێخ بڕاوە
}{ شەیما کەریمی}
بێخ بڕبوون/bêx biřbûn: کتن: بنەبڕبوون.
بێخ بڕکردن/bêx biřkirdin: کتپ: بنەبڕکردن.
بێخ پەڕ/bêx peř: نتـ: چڵی پەڕی باڵندان.
بێخ درەخت/bêx direxit: نتـ: ڕەگ و ڕیشەی داران.
بێخ دیوار/bêx dîwar: نتـ: بن دیوار. بنەڕەت، بنیاد.
بێخ ران/bêxřan: نتـ:[ توێ][ بێخ+ران] بن ڕان.
بێخ ناخوون/bêxnaxûn: نتـ: بن نینۆک، نازە، بن ناخوون.
بێخ نیشتن/bêxnîŝtin: کتن:[ بێخ+ نیشتن] لەبن نیشتن.
بێخ نشین/bêxniŝîn: کتن: تانشین، نیشتگ.
بێخ و بنج/bêx û binc: نتـ: ڕەگ و ڕیشە.
بێخ و بنچینە/bêx û binčîne: نتـ:[ بێخ+ و+ بنچینە]
هه‌ڵپه‌رکێی کوردی هونه‌رێکە بێخ و بنچينه‌ي له ناو ژيان و ئيش ڕۆژانه وه‌کوو جووتێري، بڕوا ئايينيه‌کان، ڕێوڕه‌سم و جێژنه گه‌وره‌کان، کايه خۆماڵيه‌کان، شه‌ڕ و داکۆکي، دۆخه ڕۆحي و ده‌روونيه‌کاني مرۆڤ داکوتاوه.{ کوردەواری}
{
من ئەڕەنجێنێ نیگار و وا ڕەقیب دڵشاد ئەکا
بێخ و بنچینەی حەیات و عومری من بەرباد ئەکا
}{ ئەحمەد موختار بەگی جاف}
بێخی کلک/bêxî kilik: نتـ:[ ئاژ][ توێ][ بێخ+ ی+ کلک] بنی کلک لە گیانداردا.[ ئینگـ: coccyx]{ کەمالنامە، ل، 1030}
بێخی مەمگ/bêxî memig: نتـ: گۆی مەمک.
لەبێخ نەهاتن/le bêx nehatin: کتن: لەبن نەهاتن.
:: خۆشه‌ویستیت له‌ده‌روونمدا وه‌ها ره‌گی داكوتاوه، كه وه‌ک داری هه‌زار ریشه وایه، دڵنیا به به‌هیچ تۆفانێک له بێخ نایه.{ گوڵی هیوا}
.
.
.
.