ئاش ¹ /aş: ن:[ کۆن]
1 – ئاسیاو، ئاساوا، ئاریش، ئاشی ئاو، ئارێ ( کباک، زا). : ده‌زگایه‌که، گه‌نم و جۆ و دانه‌وێڵه‌ی تری پێ ده‌هاڕن و ده‌یکه‌ن به ئارد یان بۆ مه‌به‌ستێکی تر وورد ده‌کرێت. کۆنترین جۆرێ که تا ئێستاش له کوردستان هه‌رباوه، ئاشی ئاوه که : که دوو به‌رداشی خڕ له سه‌ریه‌ک داده‌نڕێن، به‌رداشه‌که‌ی بنه‌وه ناجووڵێت و ئه‌وه‌ی سه‌ره‌وه به زه‌بڕی ئاوێ که به ته‌ووژم به دۆلاشدا دێته‌خوارو له‌په‌ره‌ی ته‌مبووره ده‌دات و ده‌سوورێته‌وه.
| تێبینی |
| ئاش له ئه‌م پارچانه پێکهاتوون : به‌رداش، بسته ، خوانگه، خه‌ردار، چه‌قه‌نه، چه‌ره‌خۆره، تۆی ئاش، په‌ره‌که، ته‌تووه‌ی ئاش، نێ، پێی ئاش، ئاردکێش، موره‌سنگ. |
2 – ئه‌و شوێنه یان ئه‌و خانووه‌ی که ئه‌م ده‌زگایه‌ی تێدا ده‌نێنه‌وه. ئاش به‌ڕمێنه : ڕس : دان زۆرهاتووه بۆ هاڕیین.
:: ئاش به تاڵ. ئاش به‌ری هاتووه. ئه‌وه‌نده‌ی هاڕییوه قوڵکه‌ی ئاش پڕبووه له ئارد.
:: ئاش ده‌کرێت. دان له که‌متر پێویست له( که‌وییژه) وه دێته خوارو به‌رداشه‌کان لێک ده‌خشێن.
3 – ئاش ده‌مێزێت. کونی به‌رداشی ژێره‌وه‌ی کراوه‌ته‌وه و دانی پێداده‌چێته‌وه.
4 – ئاش فیچقه ده‌کات. دۆلاش کونی ته‌ڕبووه و ئاو به ته‌ووژم له کونه‌که ڕا ده‌رده‌په‌ڕێت.
5 – ئاش که‌مه‌ر ده‌کات. دان خاوه و له باتی هاڕیین و کردنی به ئارد، ده‌یجوێت و قه‌ڵت و بڕی ده‌کات.
ئاشانه/aşane: ئانتـ:[ ئاب][ ئاش+ انه]
1 – ده‌یه‌کی مزاشی ئاش که به‌شی ئاشه‌وانه‌د ه‌یبات بۆ خۆی له باتی پاره‌دانی.
2 – داشاخه، خراو : باجێگه ئاغا و ده‌ره‌به‌گه‌کان له ناوچه و مه‌ڵبه‌ندانه‌ی تێیدا باوبوو، له ئه‌و که‌سانه‌ی یان ده‌ستان که بۆ خۆیان ئاشیان ده‌نایه‌وه،و به‌پێی زۆروکه‌می مزه‌ی ئاشه‌که‌دیاری ده‌کرێت.
ئاشه‌‌ڤان/aşevan: نتـ: ئاشه‌وان، ئاشڤان.
ئاشه‌وان/aşewan: نتـ:[ ئاش+ ئه‌وان] ئاسیاوان، ئایشه‌وان، ئاشه‌‌ڤان، ئاشڤانچی، قه‌ڕاش، کرێچ، لۆێنه، خاوه‌ن ئاش : ئه‌و که‌سه‌ی له سه‌ر ئاش داده‌نیشێت و چاوه‌دێری هاڕیینی دان ده‌کات.
ئاشه‌وانی/aşewanî: نچ: ئیشی ئاشه‌وان
:: مام خدر حه‌وت ساڵان له دێیی( خاتووخاس) ئاشه‌وانی کرد.
ئاش به‌تاڵ/aş betaľ: نتـ:[ ئاش( کو)+ به تاڵ( ع : بۆش)]
1 – ئاش دۆڵئاش ئاماده‌یه بۆباراش لێ کردن.
2 – بانگه‌وازی ئاشه‌وان بۆهاڕیین( له‌کاتێکدا ئاشه‌که‌ی دانی نه‌مابێت).
ئاش به‌تاڵکردن/aş betaľ kirdin: کتن:[ پپ ]
1- واز له کارهێنان، ده‌ست له ئیش هه‌ڵگرتن، به‌تاڵ پێ کردن.
2 – کشانه‌وه، پاشه‌کشه‌کردن، گه‌ڕانه‌دواوه، مه‌یدان به‌جێ هێشتن.
3- ڕوخان، ته‌پیین، شکست خواردن، هه‌ڕفتن.
ئاش به‌تاڵ پێکردن/aş betaľ pêkirdin: کتپ: به زۆر واز پێهێنان.
ئاش به‌تاڵ لێ کردن/aş betaľ lê kirdin: کتپ: به زۆری واز لێ هێنان.
ئاشبگێر/aşbigêr: ئانفا:[ ئاش+ ب+ گێڕ( گێڕان)] له ناکاودا تاقمێک جه‌رده هه‌ڵده‌کوتێته سه‌ر ئاشێک و هه‌رچی ده‌غل و ئاردێکی تێدا هه‌بێت ده‌یدزن.
ئاش بگێرکردن/aşbigêr kirdin: کتپ:
1 – ئاش به‌تاڵکردن، تاڵان وچۆڵکردنی ئاشێک له‌لایه‌ن جه‌رده‌وه.
2 – هه‌ڵکوتانه‌سه‌ر، هێرش بردنه‌سه‌ر بۆ ڕووتکردنه‌وه.
ئاش بۆ نانه‌وه/aş bo nanewe: کتپ: پلان بۆدانان، گێره‌وکێشه بۆ ساز کردن.
:: ئاشێکی بۆناینه‌ته‌وه، هه‌رچی ده‌که‌ین ڕزگارمان نابێت.
ئاش چێکرن/aşçê kirin: کتپ:[ کباک، زا] ئاش چاک کردن.
ئاشدۆڵ/aşdoľ: نتـ: ئاشبه‌تاڵ، ئاسیاوچۆڵه.
ئاشڤان/aşvan: ن: ئه‌و که‌سه‌یه باراش ده‌باته ئاش بۆ هاڕیین.
ئاش گه‌راندن/aş gerandin: کتپ : ئاش ئیش پێ کردن، ئاش وه‌ستایی کردن، ئاش گڕاندن، ئیش به ئاش کردن.
:: ئاش له خه‌یاڵێ ئاشه‌وان له خه‌یاڵێ. واتا به هیچ جۆرێک له‌یه‌ک تێ نه‌گه‌یشتن.
ئاش گراندن/aş girandin: ن:[ کباک، زا] به‌کارخستنی ئاش، ئاش گێڕان.
ئاشگێر/aşgêr: ئانفا:[ ئاش+ گێر( گێران)]
1- ئه‌و ئه‌ندازه ئاوه‌یه که ده‌توانێت ئاش وه‌گڕبخات.
:: جۆگه‌ی ته‌نیاڵ حه‌وت ئاشگێڕ ئاوی پێ دێت.
2- ئاش وه‌ستا، وه‌ستای ئاش، ئاش گه‌ڕێێن، ئاش گرێن، خاوه‌ن ئاش.
ئاش نانه‌وه/aşnanewe: کتپ:
1 – دروست کردنی ئاش، ئاش دامه‌زراندن و خستنه گڕ .
2 – پیڵان بۆ گێڕان، گێره‌وکێشه سازکردن بۆکه‌سێک.
:: ئاش بۆ که‌سێ نانه‌وه :
ئاش وه‌ستا/aş westa: نتـ:[ ئاش+ وه‌ستا] ئاشگێڕ : که‌سێ له مێکانیکی ئاش ئاو شاره‌زابێت ، پسپۆری ئاشی ئاو.
| هەندێ لە جۆرەکانی ئاش |
ئاشی ئاگر/aşî agir: نتـ: ئاشی مه‌کینه، ده‌زگایه‌که به‌کاره‌با کارده‌کات ، شێوه ی گه‌وره‌و بچووکیان جیاوازه. ئاشی باش هه‌یه‌به‌ڵام له‌کوردستان هه‌شبێت زۆرکه‌مه.
ئاشی با/aşî ba: نتـ: [ ئەند] ئاشی هەوایی، ئاشی پەروانە.[ ئینگـ : Wind mill]
ئاشی قاوه/ aşî qawe: نتـ: ئامێرێکی بچووکه20 – 15 سانتی مه‌تر درێژی وپانی وبه‌رزایی ده‌بێت، له‌ماڵان ئاله‌ت وقاوه‌ی بۆدارو وئه‌م جۆره‌شتانه‌ی پێ ده‌هڕادرێت،به‌ده‌ست یان به‌کاره‌باش کارده‌کات.
ئاشی کرێوه/ aşî kirêwe: نتـ:[ مکـ]
1- ئاشی زۆر خێرا، به‌رداشه‌کانی خێرا بسووڕێته‌وه ئارد به‌زووی به‌به‌رهه‌م دێنێت.
2 – {پپـ} خێرا خێرا قسه کردن و نۆره‌ی که‌س نه‌دان. نه‌وه‌ی چییت ده‌ڵێیی ئاشی کرێوه‌ی، ده نۆره‌ی مه‌ش بده با دوو قسه‌ش بکه‌ین.
3 – زۆر به په‌له له‌خواردن.
:: ماشه‌ڵڵا شێرزاد ده‌ڵێیی ئاشی کۆێوه یه هیچی بۆمنداڵه‌کان جێ نه‌هێشتووه.
.
.
______________________________
ئاش ² /aş: ن:[ پهـ : āŝ][ خوار][ گه‌ر، ککـ]
1 – چێشت، خۆرشت ( رۆژک).
2 – پێخۆر، خۆراک، زاد، سه‌رنان، گرار، گیرمی، چاشتی.
3 – چێشتێکی شله له گۆشت و سه‌وزه‌یه‌ک، وەک : بامێ، باینجان، کووله‌که ( کودی)و… دروست ده‌کرێت و ده‌گه‌ڵ قوویلی و پڵاو ده‌خورێت.
4 – چێشتێکه له برنج و سه‌وزه گیایه‌کی کوڵاو ( پنگ، جه‌عفه‌ری، که‌ره‌ووز، که‌وه‌ر، …هتد) دروست ده‌کرێت و ماستیان دۆکه‌شکی خه‌ستی تێکه‌ڵ ده‌که‌ن، ئه‌گه‌ر ویستیان گۆشت یان جگه‌رودڵیش ده‌جنن وله گه‌ڵی ده‌یکوڵێنن، جاره‌جاره پیواز و ڕۆنیشی به‌سه‌ردا ده‌که‌ن.
| تێبینی |
| ئه‌م وشه‌یه به واتا فارسییەکەی هاتووه‌ته نێو زمانی کوردییه‌وه. |
ئاشپه‌ز/aşpez: نتـ:[ ڕۆژک][ ئاش+ په‌ز] ئاشچی، چێشتکه‌ر، شێولێنه‌ر، ئازپێش ( هه‌کاری)، ئازچی ( کباک)، ئاشچی، چێشتکه‌ر( باشک) : ئه‌و که‌سه‌ی پیشه‌ی چێشت لێنان و خواردن دروست کردن بێت.
ئاشپه‌زخانه/aşpezxane: نتـ:[ رۆژک، مکـ][ ئاشپه‌ز+ خانه] ناندێن، ئاشخانه، ئاشگه، مووبه‌ق، مدبه‌ق : ئه‌و ژووره‌ی له ماڵان بۆ چێشت لێنان ته‌رخان کراوه.
ئاشپه‌زی/aşpezî: نچ:[ ئاش+ په‌ز+ی ] پوختپه‌زی : چێشت لێنان، کارێکی ئاشپه‌ز ده‌کات.
ئاشپه‌س/aşpes: ن:[ کهـ] ئاشپه‌ز، چێشت که‌ر، شێولێنه‌ر.
| تێبینی |
| بۆ وێنه لێره‌دا ده‌بینین که ده‌نگی( ز )و ( س) گۆرانکارییه‌که‌ی به ئاشکرا دیاره له‌هه‌مان وشه و واتادا. |
ئاشچی/aşçî: نتـ:[ کو+ تو : باشک، کک] ئاشپه‌ز.
ئاشپاڵۆ/aşpaľo: نتـ:[ کهـ] پالفته‌ی برنج و گه‌نمه‌کوتاو ساوه‌ر.
ئاش پێگه‌ڕان/aş pêgeřan: کتن: زۆربوون، به‌لاش بوون، مشه‌خۆره : خۆراکی ئه‌وه‌نده زۆره ئاشی پێده‌گێڕێت.
ئاشخانه/aşxane: نتـ: لۆقنته، چێشتخانه، شێوخانه، ئاشگه.
ئاشکه‌ری/aşkerî: نـچ: چێشت که‌ری.
ئاشماست/aşmast: نتـ:[ خوار][ ئاش+ ماست] دۆکوڵیو، دۆخه‌وا، دووخوا، دۆخاو، : لە ماست، دۆ، یان که‌شک که له گه‌ڵ برنج یان ساوه‌ر لێ بنرێت.
ئاشمای/aşmay: کتپ:[ هـ] ڤه‌خوارن، خواردنه‌وه، فڕکردن.
.
.
_____________________
ئاش3/aş: ن: ده‌ق: شۆی پارچه و یاخه‌ی کراس.
.
ئاشدار/aşidar: ئانتـ:[ د]
1- شتی شۆدار، سوێر.
2- شۆدار، ده‌قاقدار، ئاهاردیارگ، شێدار.
.
.
____________________
ئاش4/aş: ئان: شۆ، ئاهار، سابووناو، شۆر، سوێر.
:: ئه‌و کاڵایه به ئاشه.
.
.
.
.